Đến khi nào người dân Việt Nam mới có thói quen phân loại rác thải?
Các chính sách cũng đưa ra lộ trình cụ thể, tuy nhiên, việc thực thi trong thực tiễn còn nhiều thách thức. Đến nay phần lớn các địa phương mới dừng ở mức 'thí điểm' và chưa thể triển khai rộng rãi.
Phân loại rác tại nguồn là một trong những chính sách môi trường có hiệu lực từ 1/1/2025, theo hướng dẫn của Bộ Nông nghiệp và Môi trường nhằm thực hiện Luật Bảo vệ môi trường năm 2020. Theo đó, cá nhân, hộ gia đình phân loại chất thải rắn sinh hoạt làm ba loại gồm tái chế, thực phẩm và khác. Nếu không phân loại, họ sẽ bị xử phạt 500.000 đồng đến 1 triệu đồng, theo Nghị định số 45/2022/NĐ-CP của Chính phủ quy định về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực bảo vệ môi trường. Với hành vi không phân loại và lưu giữ riêng chất thải rắn công nghiệp sau phân loại, tổ chức, cơ quan, cơ sở sản xuất sẽ bị phạt từ 20-30 triệu đồng. Dù đã có quy định, nhưng vì sao việc phân loại rác tại hộ gia đình vẫn liên tục bị trì hoãn?
Chuyện không nhỏ
Rác thải, đặc biệt là rác hữu cơ như thức ăn thừa, lá cây, vỏ rau củ hay chất thải từ chăn nuôi, khi bị chôn lấp trong bãi rác sẽ trải qua quá trình phân hủy sinh học. Trong điều kiện thiếu oxy (môi trường kỵ khí), các vi sinh vật sẽ “ăn” chất hữu cơ và tạo ra sản phẩm phụ là khí mê-tan. Mê-tan là loại khí nhà kính có khả năng giữ nhiệt gấp 25 lần so với CO₂ trong vòng 100 năm. Vì vậy khí mê-tan là một trong những nguyên nhân chính khiến Trái đất nóng lên, dẫn tới biến đổi khí hậu và từ đó kéo theo nhiều thiên tai như nắng nóng khô hạn kéo dài, bão lớn dữ dội hơn rồi lũ lụt.
Người dân vẫn chưa có thói quen phân loại rác thải. Nguồn ảnh: moitruong.net.vn
Ở Việt Nam, ước tính bãi chôn lấp rác thải đô thị và nông thôn là một trong những nguồn phát thải mê-tan lớn nhất. Vì thế, quản lý rác thải sinh hoạt là một trong những thách thức lớn nhất của các đô thị và địa phương ở Việt Nam hiện nay. Trung bình mỗi ngày, cả nước phát sinh hơn 65.000 tấn rác sinh hoạt, trong đó phần lớn là rác hữu cơ, nhựa, nilon và kim loại có thể tái chế. Phần lớn lượng rác thải này đang được xử lý bằng phương pháp chôn lấp dẫn đến nguy cơ tác động tiêu cực đến môi trường sống và sức khỏe con người. Nếu được phân loại ngay tại hộ gia đình, khối lượng rác phải chôn lấp sẽ giảm đáng kể, giúp giảm phát thải khí mê-tan, đồng thời biến rác thành tài nguyên hữu ích như tái chế, ủ phân hữu cơ, phát điện từ khí sinh học.
Theo bà Dương Thị Thanh Xuyến, Bộ Nông nghiệp và Môi trường, phân loại rác tại nguồn sẽ giúp tăng nguyên liệu tái chế. Đây là cơ sở hình thành nền kinh tế tuần hoàn, biến chất thải thành tài nguyên, phục vụ cho sản xuất. Quy định này cũng góp phần bảo vệ môi trường, giảm tối đa lượng chất thải phải xử lý, hướng tới nền kinh tế không phát thải năm 2050.
Chính vì vậy, Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 đã quy định nguyên tắc phân loại chất thải rắn sinh hoạt làm 3 nhóm chính. Đó là rác có khả năng tái chế (nhựa, kim loại, giấy, thủy tinh), rác hữu cơ dễ phân hủy (thức ăn thừa, lá cây, vỏ rau quả), rác còn lại (khó tái chế, cần xử lý riêng). Quy định cũng nêu: từ năm 2025, phí thu gom xử lý rác sẽ tính dựa trên khối lượng hoặc thể tích rác thải mà các hộ gia đình xả ra, thay vì thu đồng mức như hiện nay. Đây được kỳ vọng là bước đột phá giúp giảm lượng rác và khuyến khích tái chế.
Các chính sách cũng đưa ra lộ trình cụ thể, giúp chính quyền địa phương, doanh nghiệp và người dân có thời gian chuẩn bị. Đồng thời, nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền sẽ khuyến khích giảm thiểu rác thải, nâng cao trách nhiệm của người dân trong việc phân loại. Tuy nhiên, việc thực thi trong thực tiễn còn gặp nhiều thách thức. Đến nay phần lớn các địa phương mới dừng ở mức “thí điểm” và chưa thể triển khai rộng rãi.
Quá nhiều trở ngại
Nguyên nhân đầu tiên khiến người dân dù có muốn cũng chưa áp dung được việc phân loại rác thải là hạ tầng và công nghệ xử lý rác sau phân loại chưa theo kịp tốc độ đô thị hóa và gia tăng dân số. Nhiều địa phương chưa có hệ thống thu gom riêng cho từng loại rác, chưa có đủ tiềm lực để thực hiện đồng bộ giải pháp phân loại rác thải. Các nhà máy xử lý rác phần lớn vẫn dùng công nghệ chôn lấp hoặc đốt, chưa tận dụng hết rác tái chế hay hữu cơ. Thậm chí nếu người dân có phân loại ra từng túi riêng biệt, rác vẫn bị xe thu gom “trộn chung” để đưa về nhà máy xử lý. Đầu tư xe thu gom chuyên biệt cho từng khu phố, làng xã trên khắp cả nước cũng tốn một khoản không nhỏ.
Phân loại rác là việc cần thực hiện càng sớm càng tốt Nguồn ảnh: fullrliving.com
Tiếp đó, đa số người dân Việt Nam vẫn chưa xây dựng thói quen phân loại rác ngay từ nguồn. Các gia đình vẫn chỉ có một thùng rác chung để bỏ tất cả các loại rác vào cùng nhau. Việc này giúp cho người dân thấy nhanh và tiện, lại giảm thiểu chi phí mua thêm thùng hoặc túi đựng tác để phân loại. Chưa kể số đông vẫn chưa hiểu rõ tác dụng của việc phân loại rác đối với môi trường như thế nào.
Ngay cả việc tính phí xử lý rác theo khối lượng của từng gia đình cũng chưa thể áp dụng ngay vì thiếu phương thức đo lường minh bạch như cân điện tử, túi rác định lượng, tem nhãn. Nhiều doanh nghiệp thu gom rác thường chỉ quan tâm đến khối lượng rác để tính phí, chưa có động lực tách riêng từng loại.
Mặt khác, theo TS. Nguyễn Hồng Đăng, Trường Đại học Tài nguyên và Môi trường Hà Nội, việc chậm triển khai phân loại rác tại nguồn không chỉ do người dân chưa sẵn sàng, mà còn do hạ tầng chưa đáp ứng, cơ chế quản lý chưa đồng bộ. Muốn đẩy nhanh tiến độ cần ban hành đầy đủ văn bản hướng dẫn thực hiện, xây dựng hệ thống thu gom và xử lý rác đồng bộ, áp dụng chế tài xử phạt nghiêm minh đối với vi phạm, triển khai thu phí rác thải theo khối lượng một cách đồng bộ và thống nhất trách nhiệm quản lý, tránh chồng chéo giữa các cơ quan.
Trong bối cảnh rác thải ngày càng nhiều, áp lực ô nhiễm môi trường và biến đổi khí hậu gia tăng mạnh mẽ, việc trì hoãn phân loại rác thải tại nhà không thể kéo dài mãi. Người dân cần hiểu rằng việc phân loại rác thải ngay từ trong gia đình không chỉ giúp công tác thu gom và xử lý rác thuận lợi hơn, mà còn trực tiếp giảm phát sinh khí mê-tan. Mỗi hành động nhỏ như bỏ rác đúng chỗ, tách rác hữu cơ ra riêng chính là một cách thiết thực để bảo vệ môi trường và giảm biến đổi khí hậu. Khi người dân cùng chung tay, lượng khí mê-tan từ rác thải sinh hoạt sẽ giảm đáng kể, mang lại không khí trong lành hơn cho cộng đồng. Khi đó, quy định phân loại rác tại hộ gia đình sẽ không chỉ là luật trên giấy mà trở thành thói quen văn minh, bền vững của mỗi người dân.
