Đến với bài thơ hay: Một quan niệm mới về Tổ quốc
Cảm hứng về Tổ quốc là dòng chảy mạnh mẽ của thơ ca Việt. Trong số nhiều áng thơ hay về chủ đề này, tôi rất ấn tượng với bài 'Tổ quốc'...
Ảnh minh họa: INT
Bài “Tổ quốc” của nhà thơ Nguyễn Sĩ Đại in trong tập “Trái tim người lính” in năm 1998. Thi phẩm cho thấy một quan niệm mới mẻ về Tổ quốc: Cụ thể, gần gũi, gắn bó với con người và những gì thân thương nhất, bình dị thôi mà cao quý vô cùng.
Nguyễn Sĩ Đại
Tổ quốc
(Cho Hoàng và Nhật)
... Tổ quốc là khi mẹ sinh con
Có cái mũi dọc dừa, màu da vàng như nắng
Đêm trở dạ có bà con chòm xóm
Bếp lửa hồng ấm suốt cả đời ta
Con lớn như măng trong sự tích đằng ngà
Hồn trẻ Việt tự mang hồn Thánh Gióng
Nết phúc hậu dịu dàng cô Tấm
Nghĩa đồng bào ôm trọn biển và non
Là ngọt ngào tiếng Việt môi son
Ôi tiếng Việt bao thăng trầm xa xót
Cánh cò bay lả vào câu hát
Chạm trang Kiều, tiếng Việt hóa lung linh
Là mùa Xuân lắc thắc mưa phùn
Chân bấm ngõ làng đi hội Tết
Hội vui mở suốt giang sơn trời đất
Giêng Hai nao thương nhớ cũng la ngà...
Là mùa Hè sen ngát những ao quê
Sông Ngân chảy mơ huyền đêm cổ tích
Mùa Thu gió thổi đằm hương mật
Hơi thở con căng ngực đất lành
Tổ quốc là biên trấn áo mong manh
Tây rồi Bắc đổi mùa ràn rạt gió
Bao thế kỷ những đợi chờ hóa đá
Đất nước vĩnh hằng cánh võng trước thềm khơi
Là dòng máu cha ông tha thiết chảy muôn đời
Thấm vào đất, vào con, vào sắc cờ cháy rực
Là tất cả những gì yêu dấu nhất
Không gọi được thành lời, thì gọi Tổ quốc ơi!
Bài thơ được thi sĩ viết để tặng hai con trai “cho Hoàng và Nhật”. Con trai lớn của ông sau khi tốt nghiệp đại học đang công tác tại nước ngoài.
Người cha viết cho con mình, góc độ tình cảm là riêng tư, nhưng lời thơ vẫn tiếp nối và hòa vào nguồn mạch chủ lưu trong dòng chảy cảm hứng về Tổ quốc.
Trong sáng tác này, thi sĩ dùng thể loại tự do nhưng không quá phóng túng, gồm bảy khổ thơ bốn câu, mỗi câu 7 - 10 âm tiết, nhịp điệu thơ êm dịu, thân thương. Ngay đoạn mở đầu đã nêu lên định nghĩa về Tổ quốc:
“... Tổ quốc là khi mẹ sinh con
Có cái mũi dọc dừa, màu da vàng như nắng
Đêm trở dạ có bà con chòm xóm
Bếp lửa hồng ấm suốt cả đời ta”
Từ trước đến nay, Tổ quốc thường được hiểu là đất nước trong quan hệ với những người dân có tình cảm gắn bó, được bao đời trước xây dựng, gìn giữ và để lại.
Còn ở đây, nhà thơ đưa ra một quan niệm mới về Tổ quốc, không hướng ngoại chung chung như nhiều người quan niệm. Trái lại thiên về hướng nội, rất gần gũi với mỗi người, mỗi gia đình.
Tổ quốc khởi đầu bằng tiếng lòng của người mẹ âu yếm, dịu dàng ở thời điểm khai hoa. Đứa con là bản sao huyết thống của cha mẹ, là sự tiếp nối của gia đình dòng tộc và tương lai Tổ quốc.
Con đến với cuộc đời có đặc điểm, diện mạo riêng: “cái mũi dọc dừa, màu da vàng như nắng”. Con được sinh ra từ mái ấm nhà mình, là quả ngọt tình yêu của cha mẹ. Quá trình mẹ trở dạ sinh con, có bà con chòm xóm quan tâm giúp đỡ, có ngọn lửa bếp sưởi ấm và ngọn lửa hồng ấy còn “ấm suốt cả đời ta”.
Từ khi có con, mẹ cha thấy trách nhiệm của mình thật cao cả. Đại từ nhân xưng “ta” thật đắt giá, mặc dù đang nói với các con nhưng tác giả không xưng là con hay cha, mà dùng “ta” để chỉ chung tất cả mọi người. Nhờ đó nội hàm của trường nghĩa thơ được mở rộng chiều kích hơn lên rất nhiều. Đây là cơ sở để mạch thơ tiếp nối ở phần sau có sự nâng tầm và mang sức khái quát cao hơn.
Con của cha cũng như bao đứa trẻ khác, được nuôi dưỡng và lớn lên từ kho tàng truyền thuyết và truyện cổ tích thần kỳ:
“Con lớn như măng trong sự tích đằng ngà
Hồn trẻ Việt tự mang hồn Thánh Gióng
Nết phúc hậu dịu dàng cô Tấm
Nghĩa đồng bào ôm trọn biển và non”
Chỉ trong một khổ thơ, tác giả đã khơi gợi, nhắc nhớ đến những sáng tác dân gian đặc sắc của kho tàng văn học dân gian. Truyền thuyết “Thánh Gióng” và tinh thần quật khởi giữ nước của dân tộc Việt. Truyện cổ tích “Tấm Cám” ngợi ca tấm lòng nhân hậu. Truyện “Sự tích trăm trứng” lý giải nguồn gốc của từ “đồng bào” – anh em cùng một bọc, cùng một mẹ sinh ra.
Quan niệm về Tổ quốc qua mỗi khổ thơ đều gắn với con người và càng được mở rộng hơn ở phần thơ sau. Tổ quốc còn là sự thừa hưởng và tiếp nối mạch nguồn văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc:
“Là ngọt ngào tiếng Việt môi son
Ôi tiếng Việt bao thăng trầm xa xót
Cánh cò bay lả vào câu hát
Chạm trang Kiều, tiếng Việt hóa lung linh”
Dùng phép đảo từ, hình ảnh gợi cảm, tác giả thể hiện tình yêu và niềm kiêu hãnh, tự hào đối với tiếng nói ông cha. Giá trị và sự phong phú, tinh tế của tiếng Việt thấm đẫm trong kho tàng văn hóa dân gian, hội tụ trong lời ru bên võng của mẹ, đẹp lung linh nhất, kết tinh kỳ diệu nhất là ở kiệt tác “Truyện Kiều” của Nguyễn Du.
Định nghĩa về Tổ quốc được thi sĩ triển khai tiếp: “Là mùa Xuân lắc thắc mưa phùn” nhưng hội tết làng nào cũng mở. Và “Hội vui mở suốt giang sơn trời đất” khiến những người con xa quê dù sống ở nơi phố thị nhưng “Giêng Hai nao thương nhớ cũng la ngà”, lòng luôn hướng về nơi chôn nhau cắt rốn. Chưa hết, Tổ quốc còn là cảnh sắc thiên nhiên bốn mùa nuôi dưỡng hồn người với cảnh vật dung dị mà đẹp đẽ:
“Là mùa Hè sen ngát những ao quê
Mùa Thu gió thổi đằm hương mật
Hơi thở con căng ngực đất lành”
Tổ quốc còn là vùng “biên trấn”, “thềm khơi” mà bao thế hệ cha ông đã không tiếc công sức và máu xương khai phá, vun đắp, giữ gìn. Thiêng liêng hơn tất cả Tổ quốc:
“Là dòng máu cha ông tha thiết chảy muôn đời
Thấm vào đất, vào con, vào sắc cờ cháy rực
Là tất cả những gì yêu dấu nhất
Không gọi được thành lời, thì gọi Tổ quốc ơi!”
Có lẽ, đây là khổ thơ hay nhất trong bài. Biết bao anh hùng liệt sĩ đã ngã xuống tô thắm lá cờ đỏ sao vàng – biểu tượng thiêng liêng của Tổ quốc Việt Nam. Chảy trong huyết quản các con là dòng máu Việt cần cù mà thủy chung, ân tình mà bất khuất. Tổ quốc là những tình cảm yêu thương thiết tha nhất “không gọi được thành lời, thì gọi Tổ quốc ơi!”.
Trong bài, điệp ngữ Tổ quốc (4 lần) kết hợp với kiểu câu thơ điệp cú pháp với chủ ngữ ẩn (6 lần) có tác dụng khắc sâu định nghĩa về Tổ quốc trong lòng những người con. Cho dù sống ở nơi thật xa xôi, nhưng tình yêu và nỗi nhớ của những người con với Tổ quốc vẫn luôn hiện hữu trong trái tim.
Vừa qua, nữ nhạc sĩ Lê An Tuyên tìm thấy tiếng nói đồng điệu với nhà thơ ở bài này và đã phổ nhạc, chắp cánh thành nhạc phẩm “Tổ quốc”. Chất thơ của ca từ và giai điệu âm nhạc quyện hòa mềm mại, bay bổng, ngọt ngào mà thấm đượm những suy nghĩ sâu sa.
Giọng hát của các ca sĩ Nguyễn Viết Danh, Nguyễn Minh Châu qua ca khúc âm vang, hào sảng thiết tha, càng thắp sáng trong lòng người đọc, người nghe tình yêu sâu nặng đối với Tổ quốc Việt Nam thân yêu.
