Đi tìm mai Tết ở xứ ngàn mai
Có dịp đi trên đại lộ Nguyễn Tất Thành từ khu vực Phước Đồng qua đèo Cù Hin, vào sân bay Cam Ranh, giữa cảnh nhà cửa, phố xá nhộn nhịp, giữa những khu resort, ít ai hình dung được rằng, nơi đây hơn 40 năm trước là khu vực đầy hoang vu; bên này đèo chỉ có mấy chục hộ dân thuộc khu kinh tế mới Đồng Bò Hạ sinh sống bằng nương rẫy, còn bên kia là Bãi Dài với những động cát trắng, chỗ cao chỗ thấp nối tiếp nhau, đầy bụi lùm. Cũng ít ai biết được, ở khu vực ấy, ngày xưa, mai vàng xuất hiện rất nhiều. Dân đi tìm mai về bán trong dịp Tết đã đặt cho nơi đây cái tên thật đẹp: “Xứ ngàn mai”.
Vào những năm từ 1982 đến 1986, khi mới về công tác ở Nha Trang, có mấy lần tôi được bạn bè rủ đi cùng. Phương tiện để đi xa chủ yếu là xe đạp với hành trình khá vòng vèo. Thường thì sáng sớm, mấy anh em khởi hành, rồi từ Nha Trang lên Thành Diên Khánh, theo Quốc lộ 1, khi tới Cam Đức rẽ xuống, gửi xe chỗ nhà quen, đi đò qua đầm Thủy Triều để về phía biển vì những năm ấy chưa có cầu bắc qua đầm.
Cũng có khi tìm mai rừng ở triền núi Cù Hin, nhưng hồi đó, đa phần chúng tôi đi tìm ở những vùng cát rộng, trải dài theo ven biển từ Bãi Dài dẫn vào phía bán đảo Cam Ranh. Mai ở đây rất nhiều, mọc thành bụi lùm và được chúng tôi gọi với cái tên chung là mai động. Vào những ngày gần Tết, khi đất trời chuyển mùa, những cây mai này tự rụng lá, bắt đầu đơm nụ rồi lác đác nở. Vì sống trên nền cát cằn cỗi, lại chịu nhiều nắng gió khắc nghiệt, nên không ít cây mai có dáng khá đẹp. Mai sống ở các động cát ít cánh hơn mai vườn, thường mỗi bông chỉ có 5 hay 6 cánh, thi thoảng mới gặp loại có 8 đến 12 cánh, màu cũng nhạt hơn mai vườn. Tuy vậy, đây là loại hoa khi nở rộ đã tạo nên một sắc vàng rất rực rỡ, kiêu sa.
Mai ở trên rừng hay ở động cát, nếu gặp, người ta chặt hoặc cưa những cành mình ưng ý, rồi bó thành bó mang về, còn gốc thì dưỡng lại cho cây tiếp tục ra cành. Để hoa nở đúng dịp Tết khi đem bán, người ta không vội lặt lá (chỉ lặt 4 - 5 ngày trước Tết) và thui gốc trước lúc cắm vào bình nước.
Ở Nha Trang, từ giữa thập niên 1990 trở về trước, Tết đến, người ta ít bán mai trồng trong chậu kiểng như ở các giai đoạn sau này mà chủ yếu là mai cành, trong đó đa phần lấy từ vùng đất được mệnh danh là “Xứ ngàn mai”. Cũng có những người săn mai chuyên nghiệp lặn lội vào tận các cánh rừng như: Vĩnh Hy, Núi Chúa, Bắc Ái… của tỉnh Ninh Thuận tìm mai rồi mang về Nha Trang bán, nhưng số này không nhiều.
Qua mấy chuyến đi theo bạn bè, kiếm được một số cành mai ưng ý, cái chưng trong nhà, cái làm quà Tết tặng người thân, tôi có nhiều niềm vui, nhiều trải nghiệm, khám phá lý thú. Một hình ảnh đẹp mà bao năm tháng trôi đi tôi vẫn nhớ mãi, đó là giữa đồi cát trắng bình yên bên bờ biển nổi lên mấy bụi mai nở sớm đứng bên nhau phủ đầy sắc vàng lộng lẫy dưới cái nắng cuối Chạp, trong khi ngoài kia từng đợt sóng vỗ ì ầm, phía trên cao là bầu trời xanh thăm thẳm. Có một cụ già ở Thủy Triều, dạo ấy đã kể cho tôi nghe rằng, thời xa xưa, khi còn bé, cụ đã thấy nơi này có nhiều mai rồi. Ở Bãi Dài có cả cái dốc cát rất lớn mang tên dốc Bông Mai (vì có nhiều mai) gắn liền câu ca dao: “Xa quê nhớ biết bao nhiêu/Nhớ đầm Thủy Triều, nhớ dốc Bông Mai/Dốc Bông Mai xuân về hoa nở/Người nhớ người biết thuở nào phai”.
Mai ở “Xứ ngàn mai” là vậy, từ xa xưa đã đi vào ca dao. Gần đây khi đọc cuốn “Người Ninh Hòa kể chuyện xưa” của nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Võ Triều Dương (Nhà xuất bản Đà Nẵng, năm 2014), tôi còn phát hiện, trong ấy có in truyền thuyết nói về cây mai biển và mai vườn ở Thủy Triều. Chuyện kể rằng, ngày xưa, tại vùng đất phía bắc bán đảo Cam Ranh, có gia đình nọ sinh đôi hai cô con gái, đặt tên là Mai Chị và Mai Em. Cả hai vừa xinh đẹp, vừa tinh thông võ nghệ do người cha truyền dạy. Năm hai chị em 18 tuổi, trong làng có cọp về quấy phá, hai cô đã cùng cha lên đường mai phục giết được cọp làm cho bà con làng trên, xóm dưới vô cùng thán phục, biết ơn. Rồi vài năm sau, ở vùng cát ven biển lại xuất hiện một con quái vật mình rắn đầu người, giết hại nhiều gia súc và dân làng. Lúc này người cha ốm nặng không đi được nên hai chị em đã cầm kiếm lên đường, mai phục nơi động cát. Khi quái vật xuất hiện, họ đã chiến đấu suốt một ngày. Cuối cùng, con vật hung dữ bị giết, nhưng chị em Mai đều bị thương. Dù sức đã yếu, Mai Chị vẫn cố gắng dìu em gái, song không được nên đành để em lại nơi động cát, còn mình cố bò về làng với mong muốn nhờ bà con ra giúp. Đáng tiếc, do chất độc từ con quái vật ngấm vào người nên vừa về tới vườn nhà, Mai Chị gục xuống, qua đời. Còn Mai Em, lúc dân làng tìm đến thì cô cũng đã trút hơi thở cuối cùng. Điều kỳ diệu là ở hai nơi chị em Mai mất, sau đó đã mọc lên hai cây mai giống nhau, và khi mùa xuân đến cả hai đều nở đầy hoa vàng. Tuy hoa mai mọc ở vườn có màu vàng đậm hơn hoa mai mọc ở biển, nhưng nhìn kỹ giống như hai chị em sinh đôi… Mai vườn và mai biển là truyền thuyết độc đáo trong số nhiều truyền thuyết mà người Khánh Hòa xưa trong quá trình khai phá, xây làng, lập ấp đã sáng tạo để giải thích về hiện tượng tự nhiên, giới thiệu địa danh, thắng cảnh, sản vật… trên quê hương mình.
Bao năm tháng trôi đi, vùng đất hoang vu với những động mai vàng mà chúng tôi tìm đến năm nào giờ không còn nữa, thay vào đó là những khu resort nghỉ dưỡng, những tòa nhà cao tầng đang thu hút khách du lịch. Tuy vậy, không chỉ riêng tôi, mà chắc chắn còn nhiều người khác nữa, mỗi lần qua đây không thể không nhớ về những cội mai rực rỡ giữa mùa xuân ở nơi từng được gọi là “Xứ ngàn mai”...
