Dịch ngược thơ Việt – Mạo hiểm vượt thách thức!

Dịch giả Phan Anh Sơn

Cũng cần phải kể thêm, là tôi vô cùng biết ơn dịch giả Phan Anh Sơn, khi cuốn hợp tuyển thơ Việt Nam được Hội nhà văn Việt Nam tuyển chọn để dịch và xuất bản ở Hungary năm 2020, bị hơn mười dịch giả từ chối vì nhiều lý do khác nhau, và cuối cùng, đã được dịch giả Phan Anh Sơn nhận lời dịch khi thời hạn còn khá ít. Tôi đã thở phào nhẹ nhõm khi nhiệm vụ tìm dịch giả của mình đã xong, và không hề biết, tôi đã trút gánh nặng trách nhiệm đó lên vai anh, lần đầu tiên dịch ngược thơ Việt sang tiếng Hungary, một ngôn ngữ thuộc bậc khó nhất trên thế giới!

Sau này, anh khiến tôi tò mò hơn, khi biết anh từng là chàng trai học toán, thi vào Đại học Bách khoa được điểm xuất sắc nên được chọn sang Hungary học. Sau khi học xong năm năm Đại học, ba năm PhD (Tiến sĩ) ở Hungary, đất nước với dòng Danube thơ mộng, Phan Anh Sơn đã đi làm tại đây, định cư và Hungary trở thành quê hương thứ hai của anh. Việc dịch văn học, đối với anh, là một sứ mệnh tinh thần thiêng liêng, nối nhịp cầu văn hóa giữa hai quốc gia: Việt Nam và Hungary – đều là quê hương của anh.

Nhân dịp cuốn Hợp tuyển thơ Việt Nam, do dịch giả Phan Anh Sơn chuyển ngữ, nhà thơ Hungary Sándor Halmosi biên tập, được xuất bản tại Hungary tháng 1/2020, chúng ta cùng trò chuyện với anh về công việc dịch ngược thơ Việt đầy thách thức này.

Bìa sách Say xỉn học toàn thư do dịch giả Phan Anh Sơn dịch sang Tiêng Việt

- Thưa anh, hơn ba thập niên sinh sống tại Hungary, thì nét văn hóa nào tại đất nước này thu hút anh nhất?

Phan Anh Sơn (PAS): Đó chính là ngôn ngữ giàu cảm xúc của Hungary, và tính cách hài hước trí tuệ, thâm sâu của người Hung. Tới Hungary năm 1986, cũng là lần đầu tiên ra nước ngoài khi tôi 17 tuổi, tôi đã có những ấn tượng rất đặc biệt về ngôn ngữ Hung. Điều khó khăn nhất, va chạm nhiều nhất chính là ngôn ngữ, và qua ngôn ngữ, tôi dần quen với văn hóa, tinh thần của con người đất nước này. Tôi thực sự thấm sâu điều mà người ta vẫn nói, là học một ngôn ngữ, là được lĩnh hội cả một nền văn hóa, được sống thêm một cuộc đời. Khi vào học Đại học Bách khoa tại Budapest, tôi được chung phòng với ba người bạn Hungary, một bạn trong số đó rất yêu mến tôi, nên luôn chú ý giúp tôi nâng cao tiếng Hung, sửa cách tôi sử dụng từ, tạo cho tôi nền tảng ngôn ngữ Hungary khá vững. Tôi nhận thấy nét khác biệt của ngôn ngữ Hung so với tiếng Việt, đó là tính chính xác và khả năng chứa đựng cảm xúc rất rộng, sự tinh tế bao hàm trong mỗi từ với sự biến đuôi của nó, không như tiếng Việt, cần có trợ từ để bổ nghĩa. Tôi cũng yêu tiếng Hungary vì đặc điểm tự biến đổi mình để chứa đựng ngữ nghĩa đa dạng, cảm xúc phong phú…

- Có phải vì tình yêu đó với ngôn ngữ Hungary đầy cá tính, khác biệt, mà từ dân toán-tin, anh lại có thêm một đam mê mới, đó là dịch thơ nói riêng và văn học nói chung?

PAS: Cũng thật tình cờ, do chuyện giao lưu trên facebook, mà tôi đọc được chia sẻ của một người bạn rằng muốn dịch bài thơ ngắn “Trong vòng tay em” của tác giả Hungary Radnóti Miklós cho thật hay, tôi đã dịch, post lên và được một số bạn khác bình luận, khen ngợi. Sau đó, tôi đưa lại phần dịch thơ đó lên dòng chia sẻ trang facebook của mình, nhận được nhiều lời động viên, khiến tôi có cảm hứng, cũng như sự tự tin để dịch thêm những bài thơ khác của các tác giả Hungary mà tôi thấy yêu thích. Tôi cảm nhận, sau công việc chuyên môn trong ngành viễn thông với những ngôn ngữ kỹ thuật chỉ đòi hỏi tính chính xác, thì dịch văn học nói chung và thơ nói riêng, mang lại cho tôi sự giàu có phong phú, sự lãng mạn biến ảo trong tâm hồn, một nguồn sống ý nghĩa với đam mê lạ. Sau đó, qua người quen giới thiệu, Đại sứ quán Hungary đã liên hệ với tôi, đề nghị dịch tác phẩm “Say xỉn học toàn thư” của hai tác giả Cserna-Szabó András và Darida Benedek.

Dịch giả Phan Anh Sơn là đại biểu đoàn Hungary tham dự Vesak 2019 tại Tam Chúc - Việt Nam

- Việc dịch tác phẩm đó khiến đời sống tinh thần của anh có gì thay đổi thêm nữa hay không?

PAS: Thú thực tôi cũng không lường trước việc dịch văn xuôi lại có những khó khăn như thế. Khi tiếp cận tác phẩm “Say xỉn học toàn thư”, một tác phẩm bao quát số lượng khá lớn các danh nhân và sự kiện họ tham gia có tầm ảnh hưởng rộng trên thế giới và lịch sử, với ngôn ngữ châm biếm, phúng dụ khiến tôi phải đào sâu thêm ý nghĩa cũng như kích cỡ nội hàm của mỗi từ, phải tìm hiểu thêm lịch sử, xã hội thời kỳ nhân vật trong tác phẩm đó sinh sống và ảnh hưởng của nhân vật, tính cách nhân vật. Việc đó, không chỉ đòi hỏi thời gian dịch văn bản tác phẩm, mà còn đòi hỏi việc nghiên cứu, học hỏi mở rộng kiến thức của người dịch. Tôi đã đầu tư 5 tháng trời dịch tác phẩm, rất căng thẳng trong thời gian cuối để bắt kịp thời hạn. Cũng may, hiện nay các nguồn thông tin trên mạng khá phong phú và đáng tin cậy, giúp cho việc dịch tác phẩm được thuận lợi.

- Khi nhận lời dịch “Hợp tuyển thơ Việt Nam”, anh có cảm xúc như thế nào? Anh có kỳ vọng gì vào việc xuất bản tác phẩm đó ở Hungary, và với những bài thơ sáng tác hầu hết trong thời kỳ chống Mỹ, theo anh liệu có ăn nhập với trào lưu đọc của độc giả Hungary hiện nay?

PAS: Nhận lời dịch “Hợp tuyển thơ Việt Nam” sang tiếng Hungary, chính tôi cũng nhận thấy là mình đang leo lên những bậc thang chông chênh. Trước đó, tôi đã làm quen với việc dịch thơ, nhưng đều dịch xuôi, tức là dịch tác phẩm Hungary sang tiếng Việt. Nay nhận việc dịch ngược thơ Việt sang tiếng Hung, thì quả thực là mạo hiểm. Lúc dịch mấy bài thơ đầu tiên trong hợp tuyển, tôi thấy rất thách thức. Tôi đã trao đổi với nhà thơ Sándor Halmosi – người biên tập cho hợp tuyển thơ này – và thống nhất cách làm cuốn chiếu. Khi dịch được 10 bài thơ, tôi chuyển cho anh đọc để góp ý. Sándor nhận xét là rất tốt, nên tôi tự tin hơn, việc dịch các bài thơ sau đó suôn sẻ hơn, cũng một phần nhờ vào việc tôi đã dần nắm bắt các thủ thuật mới để chuyển ngữ. Và tôi khá hài lòng với bản dịch của mình.

Về độc giả Hungary sẽ tiếp nhận thế nào, thì tôi muốn chia sẻ trải nghiệm của mình. Chắc bạn cũng biết, Hungary là một trong bốn quốc gia kiểm soát việc thi hành Hiệp định Paris ở Việt Nam thời chiến tranh, thậm chí bộ đội Hungary cũng đã làm nhiệm vụ ở Việt Nam những năm 1973-1975, do đó, người Hungary có hiểu biết tốt về Việt Nam. Khi tôi tới Hungary học tập, làm việc, tôi nhận thấy người Hungary khá có thiện cảm, quý mến người Việt Nam. Có lần, tôi dã ngoại đến vùng cách thủ đô Budapest chừng 200km thấy một quán bia Việt Nam bèn rẽ vào, tôi những tưởng chủ quán là người Việt Nam, nhưng ngạc nhiên xiết bao khi biết chủ quán là người Hungary. Chủ quán cởi mở cho biết, do trong thời chiến tranh, người Hungary đã biểu tình chống chiến tranh ở Việt Nam, hiến máu và làm nhiều việc ủng hộ nhân dân Việt Nam, và quán bia Việt Nam đã được thành lập từ thời đó tới nay. Tôi nghĩ, với tính cách cởi mở, với thiện cảm sẵn có, thì độc giả Hungary được đại hoàn toàn có thể đồng cảm với bối cảnh, tình cảm, không khí chiến tranh Việt Nam cũng như tâm hồn người Việt Nam.

- Anh hình dung ra sao về con đường dịch văn học của mình trong tương lai?

PAS: Tôi đã tìm thấy niềm yêu thích văn học nghệ thuật khi đến với đất nước Hungary, và việc dịch văn học, dù đến với tôi hoàn toàn ngẫu nhiên, thì tôi cũng tâm niệm, mình sẽ làm việc này với tất cả đam mê, lòng tri ân của mình đối với hai đất nước, hai quê hương của mình. Việt Nam và Hungary đã có tới 7 thập niên gắn kết, thì văn học nói riêng và văn hóa nói chung, chính là những cây cầu tinh thần cho chúng ta xích lại, thấu hiểu nhau hơn, gắn kết và ngày càng thắt chặt sợi dây tình cảm với nhau. Trong năm 2020 này, tôi tiếp tục dịch tác phẩm khác của Hungary, theo đề nghị mới của Đại sứ quán Hungary, nhân dịp kỷ niệm quan hệ ngoại giao hai nước. Và tôi rất vui được tiếp tục công việc làm “cầu nối” đặc biệt này.

Xin cảm ơn anh!

Dịch giả Phan Anh Sơn sinh năm 1969, hiện sinh sống tại Thủ đô Budapest (Hungary). Anh làm việc cho một hãng viễn thông tại Hungary.

Anh đã chuyển ngữ tác phẩm “Say xỉn học toàn thư” của Hungary sang tiếng Việt, xuất bản tại Việt Nam năm 2019. Anh cũng đã dịch tác phẩm “Hợp tuyển thơ Việt Nam” sang tiếng Hungary, xuất bản tại Hungary tháng 1/2020.

Ngày 7/2/2020, dịch giả Phan Anh Sơn sẽ xuất hiện trong sự kiện thơ đặc biệt tại Hà Nội - Lễ ra mắt sách thơ “Hợp tuyển thơ Việt Nam” do anh chuyển ngữ từ tiếng Việt sang tiếng Hung, cùng hai cuốn sách thơ của hai tác giả Hungary xuất bản tại Việt Nam – Anh cũng sẽ phiên dịch cho hai tác giả Hungary trong sự kiện.

Kiều Bích Hậu