Điều đặc biệt về 3 bảo vật Quốc gia ở bảo tàng Điêu khắc Chăm

Phù điêu Uma Chánh Lộ (Quảng Ngãi) vừa được công nhận Bảo vật Quốc gia năm 2024.

Trong 33 bảo vật vừa được Phó Thủ tướng Lê Thành Long ký quyết định công nhận là Bảo vật quốc gia (đợt 13, năm 2024), TP Đà Nẵng có 3 bảo vật hiện lưu giữ tại Bảo tàng Điêu khắc Chăm.

Các hiện vật được công nhận gồm: Phù điêu Shiva múa Phong Lệ (niên đại: khoảng thế kỷ X, xuất xứ: Phong Lệ, Đà Nẵng), Phù điêu Uma Chánh Lộ (niên đại: thế kỷ XI, xuất xứ: Chánh Lộ, Quảng Ngãi), Tượng Rồng Tháp Mẫm (niên đại: thế kỷ XII-XIII; xuất xứ: Tháp Mẫm, Bình Định).

Phù điêu Shiva múa Phong Lệ

Đây là tác phẩm tiêu biểu, đẹp và đặc sắc về nội dung lẫn hình thức thể hiện về chủ đề Shiva múa trong số các tác phẩm được biết đến trong điêu khắc Champa. Tác phẩm có chiều cao 123 cm, rộng 141 cm, dày 25 cm; bằng chất liệu đá sa thạch.

Phù điêu Shiva múa Phong Lệ do một công chức người Pháp - Camille Paris phát hiện tại Phong Lệ khoảng năm 1890 cùng với một số hiện vật khác và đưa về công viên Tourane – hiện là nơi tọa lạc của Bảo tàng Điêu khắc Chăm Đà Nẵng.

Tác phẩm thể hiện thần Shiva trong tư thế múa hay còn gọi là Nataraja (vua khiêu vũ). Đây là hình thức biểu trưng cho quyền năng tuyệt đối và là biểu hiện hoàn hảo nhất về thần Shiva. Nataraja có nguồn gốc từ tiếng Phạn: “Nata” là khiêu vũ và “Raja” là vua.

Phù điêu Shiva múa Phong Lệ.

Bảo vật được phát lộ tại khu di tích Chăm Phong Lệ (nay thuộc phường Hòa Thọ Đông, quận Cẩm Lệ, TP Đà Nẵng). Qua các các đợt khảo cổ từ 2011-2018 cũng cho thấy đây là một khu di tích Chăm có quy mô lớn, với nhiều chứng tích về sự quy tụ và phát triển của văn hóa Champa tại địa phương.

Hiện di tích này đã được UBND TP Đà Nẵng xếp hạng là di tích khảo cổ duy nhất đến nay trên địa bàn TP Đà Nẵng và có đề án bảo tồn, phát huy giá trị di tích trong thời gian đến.

Phù điêu Uma Chánh Lộ

Phù điêu Uma Chánh Lộ được tìm thấy ở di tích Chánh Lộ, Quảng Ngãi vào năm 1904 và sau đó được đưa về Bảo tàng Điêu khắc Chăm Đà Nẵng vào năm 1938.

Phù điêu là một tác phẩm đẹp, có kích thước: cao 165 cm, rộng 162 cm, dày 37 cm; làm bằng chất liệu đá sa thạch.

Phù điêu còn nguyên vẹn, thể hiện chủ đề nữ thần Uma trong tư thế múa và là hiện vật có kích thước lớn nhất đã được phát hiện tại Quảng Ngãi nói riêng và các di tích Champa nói chung đặc tả hình tượng nữ thần này.

Phù điêu Uma Chánh Lộ.

Theo thần thoại Ấn Độ, nữ thần Uma là vợ của thần Shiva (Shiva, Brahma, Vishnu là ba vị thần tối cao trong Ấn Độ giáo) được biết đến với quyền năng bảo vệ và loại trừ tất cả thế lực ma quỷ có nguy cơ đe dọa thế gian. Nữ thần Uma có nhiều hóa thân, với các tên gọi khác nhau như: Parvati, Devi, Sati, Kali, Durga….

Tác phẩm thể hiện nét đặc trưng tiêu biểu trong một phong cách nghệ thuật điêu khắc Champa – Phong cách Chánh Lộ (khoảng thế kỷ XI – XII) với sự phá cách mạnh mẽ về khuôn khổ, đường nét, dáng điệu; cùng các họa tiết hoa văn trên y phục, đồ trang sức, mũ đội giàu tính sáng tạo đã góp phần làm cho các tác phẩm trở nên sống động, có tính biểu cảm riêng biệt.

Tượng Rồng Tháp Mẫm

Bảo vật được phát hiện trong đợt khai quật năm 1934 và 1935 tại gò đồi Tháp Mẫm (Bình Định), do J.Y Clayes – nhà khảo cổ học thuộc Trường Viễn Đông Bác Cổ Pháp thực hiện.

Bên cạnh Tượng Rồng Tháp Mẫm, nhóm nghiên cứu đã phát hiện được rất nhiều hiện vật có chủ đề linh thú như rồng, voi - sư tử (Gajasimha), chim thần – rắn thần (Garuda – Naga)… Tác phẩm này được phát lộ tại di tích năm 1934 và đưa về Bảo tàng Điêu khắc Chăm vào năm 1935.

Tượng Rồng Tháp Mẫm

Tượng Rồng Tháp Mẫm có kích thước cao 158 cm, dài 158 cm, rộng 61 cm và được chế tác từ chất liệu đá sa thạch.

Rồng là biểu tượng cho vương quyền của nhiều quốc gia ở phương Đông. Rồng trong điêu khắc Champa thường được thể hiện kết hợp của nhiều con vật khác nhau. Phần đầu trông giống thủy quái Makara, mình và chân giống sư tử và đuôi trông như đuôi cá sấu hay rắn (Naga).

Tượng Rồng Tháp Mẫm hiện đang trưng bày tại Bảo tàng Điêu khắc Chăm được biết đến là hiện vật có kích thước lớn nhất; chạm khắc cầu kỳ, chi tiết; và còn nguyên vẹn nhất trong số tác phẩm chủ đề về rồng trong điêu khắc Champa.

Tượng Rồng Tháp Mẫm thể hiện một giai đoạn phong cách nghệ thuật khác biệt trong tiến trình phát triển của điêu khắc tôn giáo Champa – Phong cách Tháp Mẫm hay phong cách Bình Định, từ thế kỷ XII – XV.

Bảo tàng Điêu khắc Chăm Đà Nẵng, nơi đang lưu giữ 12 Bảo vật Quốc gia Việt Nam.

Nét đặc trưng của phong cách Tháp Mẫm thể hiện rõ nét ở những tượng tròn linh thú với kích thước lớn, được phóng đại, cách điệu hay kết hợp với các hình tượng linh vật khác, tạo ấn tượng thần thoại nhiều hơn là hiện thực. Nghệ thuật điêu khắc giai đoạn này mang ảnh hưởng của nghệ thuật điêu khắc đá Khmer - phong cách Bayon (Campuchia) hay nghệ thuật Đại Việt thời Lý.

Với việc 3 bảo vật được công nhận đợt này đã nâng số Bảo vật Quốc gia do Bảo tàng Điêu khắc Chăm Đà Nẵng lưu giữ lên 12 bảo vật.

Hồ Xuân Mai