Điều nhà văn lớn thường làm

Nhà văn người Pháp Patrick Modiano, chủ nhân của giải Nobel năm 2014. Ảnh minh họa: Reuters

Tôi tin chắc rằng đa số các nhà văn viết bằng bản năng, nghĩa là có gì viết nấy, nghĩ gì viết nấy, thấy cái gì hay, phù hợp thì viết mà ít khi có người để ý xem sự viết ấy diễn tiến thế nào, có cần một bản “quy hoạch” về việc viết hay không.

Vì thế ta dễ thấy trong một tập truyện ngắn tập hợp những truyện có chủ đề phong cách khác nhau, truyện viết về lịch sử, truyện về miền núi, truyện về nông thôn, truyện về chiến tranh…

Cuốn sách như một nồi lẩu! Một tập thơ cũng thế, dăm bài thơ tình, dăm bài thơ tả thiên nhiên, dăm bài thế sự... Thậm chí tôi đã từng gặp những tập sách bao gồm cả thơ, phê bình, truyện ngắn, câu đối… như một hàng xén!

Những tập sách không có sự “quy hoạch” thì dễ dàng cho người viết. Gặp bất cứ đề tài nào hứng thú đều có thể viết ngay, khi in thành sách thì cho đại vào, miễn là đủ số trang in và độ dày. Đó là biểu hiện của sự thiếu chuyên nghiệp.

Ta có thể thấy những người viết lâu năm in nhiều tác phẩm nhưng gọi tên một tập sách có giá trị đích thực thì hiếm thay, một phần vì sự lộn xộn, dễ dãi khi sắp xếp, tập hợp sự viết của mình. Hoặc sâu xa hơn, đó là sự thiếu quy hoạch về nghề viết, không có một kế hoạch bài bản, một chiến lược dài hơi.

Các nhà văn chuyên nghiệp, có ý thức về nghề nghiệp của mình thì làm khác, tác phẩm sẽ được sắp xếp có chủ ý, có chiến lược rõ ràng. Tập truyện ngắn Dạ khúc của nhà văn Anh gốc Nhật Kazuo Ishiguro, người đoạt giải Nobel văn học 2017, gồm năm truyện ngắn. Mỗi truyện trong tập đều có điểm xuyết của âm nhạc và tổng thể cả tập truyện làm thành một bản giao hưởng hài hòa.

Nguyễn Tuân có tập Vang bóng một thời và cả tập đều viết về thời quá vãng, hoài cổ, xa vắng. Hơn mười truyện ngắn trong Vang bóng một thời cùng có cái hương vị phảng phất cổ điển, chỉ cần đọc những tên truyện đã cảm thấy điều đó: Chém treo ngành, Chữ người tử tù, Ngôi mả cũ, Báo oán…

Tôi đã đọc series tiểu thuyết của nhà văn Pháp Patrick Modiano, người đoạt giải Nobel Văn học năm 2014 và rất thích thú. Đây là những tiểu thuyết mỏng được dịch ra tiếng Việt và có tông gần giống nhau: Ở quán cà phê của tuổi trẻ lạc lối, Từ thăm thẳm lãng quên, Đừng để em lạc trong khu phố… Cả tập sách có sự đồng điệu, đó là sự truy tìm quá khứ đã mất, những vương vấn, u sầu, ngọt ngào của thời tuổi trẻ.

Nhiều nhà văn ý thức về chiến lược viết của mình, đôi khi họ chỉ viết về một chủ đề duy nhất mà làm nên những thành công phi thường. Mạc Ngôn dành phần lớn sự nghiệp của mình viết về vùng đông bắc Cao Mật quê hương và được ca ngợi. Oe Kenzaburo, nhà văn lớn của Nhật Bảnviết nhiều tác phẩm lấy cảm hứng từ chính đứa con bị tàn tật của mình và đoạt giải Nobel năm 1994.

Những tác phẩm viết trước năm 1945 của Nguyễn Tuân đều mang dấu ấn về một thời vàng son quá khứ - là những thành tựu văn học lớn nhất của đời ông. Gần đây ta thấy những trường hợp như Đỗ Phấn và Nguyễn Việt Hà chỉ viết về Hà Nội và hai người này cũng là những gương mặt đáng chú ý của văn chương đương đại.

Không chỉ viết về một đề tài, nhiều nhà văn thậm chí còn đi xa hơn. Họ viết nhiều chỉ về một cuộc đời, một nhân vật. Philip Roth viết chín cuốn tiểu thuyết về anh chàngNathan Zuckerman và mang lại thành công lớn cho tác giả.

John Updike, một nhà văn nổi tiếng người Mỹ khác đã viết năm cuốn tiểu thuyết về người đàn ông có biệt hiệu “Rabbit” Angstrom, từ khi anh ta trưởng thành đến lúc chết và đó cũng là bộ tác phẩm đáng kể nhất của ông. Cả hai tác giả kể trên đều là những gương mặt lớn của văn chương Mỹ thế kỉ XX.

Như thế, một chiến lược dài hơi cho sự viết là rất cần. Ở đó sẽ kết tinh phong cách của tác giả hoặc đề tài được khai thác rất sâu. Nhưng sự chuyên chú này sẽ nảy sinh một mâu thuẫn.

Khi nhà văn chuyên viết về một chủ đề, một giọng điệu, một phong cách, anh ta sẽ tự chán với chính mình và tìm cách thay đổi. Mạc Ngôn là một ví dụ tiêu biểu, ông viết nhiều về vùng đông bắc Cao Mật quê hương nhưng mỗi cuốn đều có một giọng điệu, phong cách khác nhau.

Quy hoạch sự viết nên hiểu là một chiến lược lớn, người viết cần có kế hoạch, phương pháp để định hình phong cách và con đường văn chương của mình.

Uông Triều/ Trần Lê Books & NXB Văn học