Điều tra dân số và nhà ở: Căn cứ quan trọng cho hoạch định các chính sách phát triển
Điều tra dân số giữa kỳ 2024 được thực hiện nhằm các mục đích thu thập thông tin về dân số và nhà ở làm cơ sở để đánh giá tình hình thực hiện Kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội thời kỳ 2021 - 2025.
Ông Nguyễn Trung Tiến, Phó Tổng cục trưởng Tổng cục Thống kê, Tổ phó Tổ công tác Trung ương về Điều tra dân số và nhà ở giữa kỳ năm 2024. Ảnh: Thúy Hiền/BNEWS/TTXVN
Điều tra dân số và nhà ở giữa kỳ năm 2024 không chỉ thu thập thông tin về dân số mà còn thu thập các dữ liệu cần thiết khác làm căn cứ quan trọng và hữu ích phục vụ hoạch định các chính sách phát triển kinh tế - xã hội của đất nước.
Để hiểu rõ hơn sự khác biệt giữa thông tin từ các cơ sở dữ liệu hành chính và thông tin của điều tra dân số và nhà ở giữa kỳ năm 2024, phóng viên Thông tấn xã Việt Nam đã có cuộc trao đổi với ông Nguyễn Trung Tiến, Phó Tổng cục trưởng Tổng cục Thống kê, Tổ phó Tổ công tác Trung ương về Điều tra dân số và nhà ở giữa kỳ năm 2024. xung quanh nội dung này.
Phóng viên: Trước hết, xin ông cho biết, sự cần thiết của dữ liệu điều tra dân số và nhà ở giữa kỳ năm 2024 (viết tắt là điều tra dân số giữa kỳ 2024)?
Phó Tổng cục trưởng Nguyễn Trung Tiến: Trước hết, điều tra dân số giữa kỳ 2024 nói riêng nhằm thu thập thông tin về con người trong đời sống kinh tế - xã hội thực tế của một khu vực địa lý, một quốc gia theo các tiêu chí được quy định và áp dụng trên toàn thế giới. Các tiêu chí này chưa có và không hoàn toàn thống nhất với quy định của cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư.
Cụ thể, để xác định một người sẽ được tính vào dân số của một địa bàn hành chính nào đó, điều tra dân số dựa trên khái niệm “nhân khẩu thực tế thường trú”, là những người đã cư trú ổn định trên địa bàn từ 6 tháng trở lên hoặc chưa đủ 6 tháng nhưng có ý định cư trú ổn định lâu dài tại địa bàn, không phân biệt họ có hay không có các giấy tờ đảm bảo cư trú cần thiết như: Sổ hộ khẩu, giấy đăng ký tạm trú…
Trong khi đó, để được ghi nhận vào cơ sở dữ liệu dân cư của một địa phương trong cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư, công dân cần phải thực hiện các thủ tục đăng ký hộ khẩu, đăng ký tạm trú theo đúng quy định. Nếu vì một lý do nào đó, công dân chưa thực hiện các thủ tục theo quy định thì họ sẽ không được tính là dân số của địa phương họ đang thực tế thường trú.
Bên cạnh đó, điều tra dân số không chỉ thu thập thông tin về dân số mà còn thu thập các thông tin về nhà ở của các hộ dân cư cùng với một số chỉ tiêu thống kê quan trọng khác để đánh giá chất lượng cuộc sống của người dân như: Tỷ lệ trẻ em dưới 5 tuổi chưa được đăng ký khai sinh, trình độ học vấn của dân số, tỷ lệ người dân tộc biết chữ phổ thông, tỷ suất di cư thuần của dân số; tỷ suất sinh, tỷ suất chết, các đặc điểm nhà ở của hộ dân cư…
Những chỉ tiêu thống kê này hiện chưa thể tính toán được từ nguồn cơ sở dữ liệu dân cư quốc gia. Ngoài ra, các thông tin trong cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư là thông tin cá nhân, trong khi các thông tin thu thập từ Điều tra dân số là thông tin về cá nhân sống trong một hộ dân cư.
Trên thực tế, đặc trưng của mỗi cá nhân bị tác động rất nhiều bởi đặc trưng của hộ, những người sống cùng trong hộ và các điều kiện sống, điều kiện sinh hoạt của họ. Các nghiên cứu, phân tích và chính sách phần nhiều phải dựa vào hộ dân cư, mà thông tin về hộ và các đặc điểm của hộ thì chưa có được từ cơ sở dữ liệu dân cư quốc gia.
Trên tất cả, các thông tin trong cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư mang tính pháp lý, bảo mật và riêng tư. Hiện nay, cơ chế chia sẻ nguồn dữ liệu này phục vụ công tác thống kê còn đang thiếu, vì vậy khả năng tiếp cận nguồn thông tin này phục vụ các hoạt động nghiên cứu và phân tích của các tổ chức, cá nhân trong và ngoài nước còn gặp nhiều hạn chế.
Chính vì vậy, điều tra dân số giữa kỳ 2024 vẫn nằm trong chương trình Điều tra Thống kê Quốc gia do Thủ tướng Chính phủ ban hành (theo Quyết định số 03/2023/QĐ-TTg ngày 15/2/2023).
Phóng viên: Điều tra dân số và nhà ở giữa kỳ năm 2024 tiếp tục cung cấp bổ sung đầy đủ và chi tiết thông tin về tình hình dân số, nhân khẩu học, chất lượng dân số và điều kiện ở của nhân dân. Xin ông cho biết mục đích và yêu cầu của cuộc điều tra này?
Phó Tổng cục trưởng Nguyễn Trung Tiến: Điều tra dân số giữa kỳ 2024 được thực hiện nhằm các mục đích thu thập thông tin về dân số và nhà ở làm cơ sở để đánh giá tình hình thực hiện Kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội thời kỳ 2021 - 2025; xây dựng chính sách, lập kế hoạch dân số và nhà ở phục vụ lập Kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội thời kỳ 2026 - 2030; giám sát thực hiện các Mục tiêu Phát triển bền vững của Liên Hợp Quốc mà Chính phủ Việt Nam đã cam kết.
Bên cạnh đó, cuộc điều tra còn cung cấp thông tin về quy mô dân số đến cấp huyện sau 5 năm thực hiện Tổng điều tra dân số và nhà ở năm 2019 (viết gọn là Tổng điều tra 2019); làm cơ sở rà soát, hiệu chỉnh số liệu dân số hàng năm giai đoạn 2020 - 2024; cập nhật kho dữ liệu dân số và nhà ở do Tổng cục Thống kê quản lý phục vụ nghiên cứu, phân tích và dự báo quá trình phát triển dân số và nhà ở giữa hai kỳ tổng điều tra trên phạm vi cả nước và từng địa phương; đáp ứng yêu cầu so sánh quốc tế.
Cuộc điều tra sẽ được tiến hành đảm bảo các yêu cầu: Thực hiện đúng các nội dung quy định trong phương án; bảo mật thông tin thu thập từ các đối tượng điều tra theo quy định của Luật Thống kê; quản lý và sử dụng tiết kiệm, hiệu quả kinh phí của cuộc điều tra theo đúng chế độ hiện hành; kết quả điều tra phải đáp ứng yêu cầu thông tin liên quan đến dân số dùng để biên soạn các chỉ tiêu thuộc Hệ thống chỉ tiêu thống kê quốc gia, Hệ thống chỉ tiêu thống kê cấp tỉnh, cấp huyện, cấp xã; đáp ứng yêu cầu so sánh quốc tế.
Phạm vi điều tra dân số và nhà ở giữa kỳ năm 2024 được thực hiện trên phạm vi cả nước. Ảnh: Công Thử - TTXVN
Phóng viên: Xin ông cho biết thêm về phạm vi, đối tượng và nội dung của cuộc điều tra này?
Phó Tổng cục trưởng Nguyễn Trung Tiến: Điều tra điều tra dân số và nhà ở giữa kỳ 2024 được thực hiện trên phạm vi cả nước tại 63 tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương (tỉnh, thành phố), gồm tất cả các quận, huyện, thị xã, thành phố thuộc tỉnh, thành phố (viết gọn là huyện) ngoại trừ 4 huyện đảo nhỏ là: Bạch Long Vỹ thuộc thành phố Hải Phòng; Cồn Cỏ thuộc tỉnh Quảng Trị; Hoàng Sa thuộc thành phố Đà Nẵng; Trường Sa thuộc tỉnh Khánh Hòa.
Đối tượng điều tra bao gồm: hộ dân cư (bao gồm cả thông tin về nhà ở của hộ). Nhân khẩu thực tế thường trú của hộ dân cư (bao gồm cả những người thuộc lực lượng vũ trang, người có quốc tịch nước ngoài hiện đang ăn, ngủ tại hộ), nhưng không bao gồm những người đang sống trong khu vực quản lý riêng của quân đội và công an.
Đơn vị điều tra là hộ dân cư (viết gọn là hộ). Hộ bao gồm một người ăn riêng, ở riêng hoặc một nhóm người ở chung và ăn chung. Đối với hộ có từ hai người trở lên, các thành viên trong hộ có thể có hoặc không có quan hệ ruột thịt, hôn nhân, nuôi dưỡng; có hoặc không có quỹ thu - chi chung.
Điều tra dân số giữa kỳ 2024 là cuộc điều tra chọn mẫu, với mẫu điều tra được thiết kế đảm bảo mức độ đại diện đến cấp huyện đối với chỉ tiêu về quy mô dân số và cấp tỉnh đối với các chỉ tiêu còn lại. Dàn mẫu tổng thể của Tổng điều tra 2019 được dùng làm dàn chọn mẫu cho cuộc điều tra này.
Điều tra dân số giữa kỳ 2024 sẽ thu thập thông tin về 7 nội dung chính sau: về nhân khẩu học của các thành viên hộ; về di cư; về giáo dục; về hôn nhân; về lịch sử sinh của nữ từ 10 - 49 tuổi; về người chết của hộ; về nhà ở và điều kiện sống của hộ.
Đối tượng điều tra của Điều tra dân số giữa kỳ 2024 là hộ dân cư và nhân khẩu thực tế thường trú của hộ dân cư, không bao gồm những người đang sống trong khu vực quản lý riêng của quân đội và công an. Ảnh minh họa: BNEWS phát
Phóng viên: Ông có thể chỉ ra những điểm mới trong cuộc Điều tra dân số và nhà ở giữa kỳ năm 2024?
Phó Tổng cục trưởng Nguyễn Trung Tiến: Kết quả Điều tra dân số giữa kỳ 2024 góp phần thực hiện Đề án phát triển ứng dụng dữ liệu về dân cư, định danh và xác thực điện tử phục vụ chuyển đổi số quốc gia giai đoạn 2022 - 2025, tầm nhìn đến năm 2030 (Đề án 06). Dữ liệu dân cư là tài nguyên quan trọng và là một trong những cơ sở để chuyển đổi số trong cách sống, cách làm việc và phương thức sản xuất dựa trên các công nghệ số.
Bên cạnh đó, đối tượng điều tra có sự thay đổi. Trong các cuộc Tổng điều tra dân số và nhà ở đã thực hiện cũng như các cuộc điều tra biến động dân số và kế hoạch hóa gia đình hằng năm, đối tượng điều tra của cuộc điều tra chỉ bao gồm người có quốc tịch Việt Nam.
Tuy nhiên khác với cuộc điều tra trước đó, đối tượng điều tra của Điều tra dân số giữa kỳ 2024 là hộ dân cư và nhân khẩu thực tế thường trú của hộ dân cư, không bao gồm những người đang sống trong khu vực quản lý riêng của quân đội và công an.
Bên cạnh đó, trong cuộc điều tra dân số giữa kỳ 2024 lần này, người có quốc tịch nước ngoài lần đầu tiên được đưa vào là đối tượng điều tra, nhằm bảo đảm các tiêu chuẩn thống kê và khuyến nghị của quốc tế về thống kê dân số, cũng như thực hiện các mục tiêu phát triển bền vững để “không ai bị bỏ lại phía sau”.
Điều tra dân số giữa kỳ 2024 có quy mô mẫu lớn. Điều tra dân số giữa kỳ 2024 là cuộc điều tra chọn mẫu, thực hiện trên phạm vi toàn quốc; kết hợp phương pháp thu thập thông tin trực tiếp và gián tiếp: Trong Điều tra dân số giữa kỳ 2024 lần này thu thập thông tin đối với đối tượng điều tra là người nước ngoài ngoài. Do đó, ngoài phương pháp thu thập thông tin phỏng vấn trực tiếp như các cuộc điều tra trước đây, điều tra dân số giữa kỳ 2024 còn kết hợp phương pháp gián tiếp, áp dụng đối với những hộ mà toàn bộ thành viên là người nước ngoài, không giao tiếp được bằng tiếng Việt.
Cùng với đó, Tổng cục Thống kê tiến hành sử dụng kết hợp công cụ thu thập thông tin là phiếu điều tra điện tử và phiếu điều tra in trên giấy: Điều tra dân số giữa kỳ 2024 sử dụng phiếu điều tra điện tử cài đặt trên thiết bị di động là chính; đồng thời, sử dụng phiếu điều tra in trên giấy để gửi đến hộ kèm Thư gửi hộ đối với những hộ mà toàn bộ thành viên là người nước ngoài, không giao tiếp được bằng tiếng Việt.
Ngoài ra, còn một số điểm mới liên quan đến an toàn, bảo mật thông tin, xử lý, tích hợp kết quả và một số khâu khác của cuộc điều tra. Để chỉ đạo triển khai thực hiện cuộc điều tra quan trọng này, các tổ công tác đã được thành lập ở cấp Trung ương và các tỉnh, thành phố với thành phần là ngành thống kê, các bộ, sở ngành liên quan như công an, y tế, tư pháp...
Phóng viên: Xin ông cho biết, khi nào sẽ tiến hành điều tra và công tác chuẩn bị cuộc điều tra dân số và nhà ở giữa kỳ năm 2024 được Tổng cục Thống kê chuẩn bị đến đâu?
Phó Tổng cục trưởng Nguyễn Trung Tiến: Cuộc điều tra sẽ được thực hiện từ ngày 1/4/2024 đến hết ngày 30/4/2024 tại khoảng 40 nghìn địa bàn trong tổng số hơn 200 nghìn địa bàn trên phạm vi cả nước. Đến nay, mọi công tác chuẩn bị cho cuộc điều tra dân số và nhà ở giữa kỳ năm 2024 về cơ bản đã hoàn thành, sẵn sàng để triển khai một cuộc điều tra quốc gia quy mô lớn, phạm vi rộng, mức độ tin cậy cao như Điều tra dân số và nhà ở giữa kỳ năm 2024.
Phóng viên: Xin cám ơn ông!
