Định vị chiến lược mới tại Bắc Cực

Thêm vào đó, biến đổi khí hậu và băng tan nhanh chóng khiến Bắc Cực trở nên dễ tiếp cận hơn, thu hút hoạt động thăm dò tài nguyên, mở ra các tuyến đường hàng hải chiến lược mới, càng khiến nơi đây dần trở thành tâm điểm tranh giành ảnh hưởng giữa các siêu cường.

Với Canada, dễ hiểu khi tiềm năng của Bắc Cực không chỉ hứa hẹn mang lại lợi ích kinh tế to lớn mà còn giúp nước này củng cố vị thế chiến lược tại khu vực. Diện tích lãnh thổ của Canada tại Bắc Cực trải rộng hơn 4,4 triệu km², phần lớn hoang sơ, ngoại trừ một số cảng và cộng đồng dân cư thưa thớt.

Tàu tuần tra HMCS Harry DeWolf của Canada hoạt động tại khu vực eo biển Davis, tháng 8/2023. Ảnh: The Hill Times

Khoảng 16% diện tích biển - bao gồm các vùng thuộc Bắc Băng Dương, biển Barents, biển Greenland, biển Chukchi và nhiều khu vực khác - đã được khảo sát chi tiết, phản ánh nỗ lực ngày càng mạnh mẽ của Canada trong việc xác lập chủ quyền, phát triển và bảo vệ khu vực này. Với phần lãnh thổ trải dài đến 40% diện tích đất nước nằm trong Vòng Bắc Cực và đường bờ biển dài nhất thế giới, Canada coi Bắc Cực là trụ cột chiến lược của chính sách an ninh và đối ngoại quốc gia.

Trong Chính sách đối ngoại Bắc Cực năm 2024, Ottawa đã nhấn mạnh vai trò của hợp tác khu vực, đặc biệt là với Greenland - vùng lãnh thổ tự trị thuộc Vương quốc Đan Mạch nằm ngay sát phía Bắc Canada. Đáng chú ý, Greenland được đề cập tới 21 lần trong văn bản này, cùng với kế hoạch mở Lãnh sự quán Canada tại Nuuk (thủ phủ của Greenland), cho thấy vị trí then chốt của hòn đảo trong tầm nhìn Bắc Cực mới của Ottawa.

Động thái này không chỉ nhằm mở rộng hiện diện ngoại giao mà còn là tuyên bố rõ ràng rằng Canada nghiêm túc với vai trò của họ trong việc bảo vệ an ninh và ổn định Bắc Cực nhất là ở thời điểm tương lai của Greenland được đề cập nhiều hơn từ sau khi Tổng thống Donald Trump trở lại Nhà Trắng. Với tuyên bố sẽ coi trọng Bắc Cực hơn, việc tăng cường hợp tác với Greenland được xem là cơ hội để Canada biến lời nói thành hành động.

Vùng đất chiến lược

Greenland là vùng lãnh thổ tự trị thuộc Vương quốc Đan Mạch, với Nuuk phụ trách các vấn đề nội bộ, còn Copenhagen đảm trách quốc phòng và đối ngoại. Tương lai độc lập của Greenland vẫn còn nhiều vấn đề phải bàn, song rõ ràng mọi sự hợp tác đều đòi hỏi Canada phải phối hợp với cả Nuuk và Copenhagen.

Chia sẻ đường biên giới biển dài nhất thế giới, Canada và Greenland có lợi ích song trùng trong các lĩnh vực môi trường, thủy sản, vận tải biển, khai khoáng và chuỗi cung ứng. Hai bên cũng quan tâm đến an ninh hàng không vũ trụ và hàng hải - những vấn đề trở nên cấp thiết khi cơ sở hạ tầng Bắc Cực mở rộng nhanh chóng. Canada không chỉ coi Greenland là đối tác ngoại giao mà còn định hướng mô hình hợp tác toàn diện về an ninh quân sự và kinh tế. Chương trình hợp tác cũng tập trung vào tăng cường năng lực hàng không vũ trụ và hàng hải - những lĩnh vực thiết yếu khi cơ sở hạ tầng Bắc Cực phát triển nhanh chóng.

Các chính sách của Canada xác định trách nhiệm mở rộng năng lực quốc phòng, xây dựng cơ sở hạ tầng và tăng cường hợp tác tác chiến chung với Greenland, đặc biệt là trong lĩnh vực cảnh báo sớm, phòng thủ hàng hải, hàng không và tìm kiếm cứu nạn. Thực tế, Canada đề xuất tăng gấp đôi số lượng các trung tâm quân sự, xây dựng các nhà chứa máy bay, bãi đỗ tàu và các cơ sở hậu cần tại các cảng biển Greenland. Trong các dự án hợp tác, đề xuất mời quân nhân Đan Mạch tham gia thủy thủ đoàn tàu ngầm và máy bay tuần tra P-8 của Canada là bước đi mang tính linh hoạt, thúc đẩy chia sẻ nguồn lực và nâng cao năng lực phòng thủ của cả hai bên trong môi trường Bắc Cực khắc nghiệt.

Băng tan do nhiệt độ ấm lên tại đảo Greenland thuộc Bắc Cực, ngày 16/8/2023.

Hiện tại, Canada liên tục nhận được khuyến nghị về việc đóng vai trò mạnh mẽ để đưa Greenland, Đan Mạch tiệm cận hơn hoạt động Bộ Tư lệnh phòng thủ không gian Bắc Mỹ (NORAD) - vốn là cơ chế phòng thủ song phương giữa Canada và Mỹ. Việc này không mang nghĩa mở rộng thành viên, mà hướng đến tăng cường kết nối về thông tin, cảnh báo sớm và chia sẻ năng lực giám sát vùng cực, nhằm bảo đảm an ninh hàng hải, hàng không và cứu hộ tại Bắc Cực.

Tiên phong trong hợp tác an ninh - kinh tế với Greenland vừa củng cố vị thế của Canada tại khu vực, vừa giúp nước này định hình các quy tắc mới cho một trật tự Bắc Cực bền vững và cân bằng. Đây không chỉ là vấn đề đối ngoại, mà còn là bài toán an ninh kinh tế sống còn đối với tương lai của Canada ở vùng cực Bắc. Trong bối cảnh cạnh tranh địa chiến lược gia tăng tại Bắc Cực, rõ ràng Canada cần hành động quyết đoán hơn, thay vì chỉ theo dõi từ xa.

Mô hình hợp tác đa tầng

Chủ động tăng cường phối hợp với Greenland và Đan Mạch trong khuôn khổ an ninh Bắc Cực đặt nền móng để Canada chủ trì một mô hình hợp tác đa tầng - từ quốc phòng đến phát triển kinh tế bền vững. Từ tầm nhìn chiến lược đó, các chuyên gia đã đề xuất thiết lập một nhóm công tác hỗn hợp 3 bên Canada, Greenland và Đan Mạch chuyên trách về an ninh hàng không, hàng hải và không gian tại khu vực Bắc Cực - Bắc Đại Tây Dương.

Nhóm này có thể rà soát các lỗ hổng hiện có, phát triển mạng lưới cảm biến Bắc Cực, đồng thời thúc đẩy tích hợp dữ liệu quốc phòng giữa các hệ thống giám sát. Trong giai đoạn ngắn hạn, các bên có thể phối hợp triển khai thiết bị quân sự, lực lượng tuần duyên và cứu hộ tại các sân bay và cảng biển của Greenland, nhằm nâng cao khả năng phản ứng và bảo vệ các tuyến vận tải trọng yếu trong điều kiện thời tiết khắc nghiệt.

Bên cạnh khía cạnh an ninh, trọng tâm của mô hình hợp tác này là tăng cường khả năng phục hồi kinh tế. Cả Canada và Greenland đều mong muốn xây dựng nền kinh tế vững mạnh, có thị trường xuất khẩu đáng tin cậy và chuỗi cung ứng không bị phụ thuộc, do đó đây là bước đi thiết thực, bảo đảm phát triển hài hòa giữa an ninh và thịnh vượng.

Nguy cơ xung đột trực tiếp tại Bắc Cực hiện nay chưa đến mức lo ngại, dù Nga đang phát triển công nghệ tên lửa tầm xa và tàu ngầm có khả năng hoạt động dưới lớp băng; trong khi phương Tây tiếp tục cảnh báo về nguy cơ chiến tranh hỗn hợp từ Nga và Trung Quốc. Thực tế cho thấy, mối đe dọa hiện hữu nhất lại đến từ lĩnh vực kinh tế.

Trung Quốc, dù không sở hữu lãnh thổ nào ở Bắc Cực, lại là "ông lớn" trong lĩnh vực khai khoáng và thủy sản của Greenland. Nền kinh tế nhỏ, phụ thuộc vào xuất khẩu của Greenland dễ bị tổn thương trước sức ép thương mại hoặc sự chi phối chuỗi cung ứng từ Bắc Kinh.

Trung Quốc hiện kiểm soát phần lớn chuỗi chế biến khoáng sản giá trị cao và chiếm tỷ lệ lớn trong thị trường xuất khẩu thủy sản của Greenland, đặc biệt là cá - nguồn sinh kế chủ đạo của ngư dân địa phương. Khoảng một nửa sản lượng cá của Greenland được xuất khẩu sang Trung Quốc, trong khi các dự án khai thác mỏ do doanh nghiệp Trung Quốc đề xuất cho thấy Bắc Kinh kiên trì chiến lược "mở cửa kinh tế để giành ảnh hưởng". Nếu quan hệ hai bên xấu đi, khả năng phục hồi kinh tế mong manh của các cộng đồng nông thôn Greenland sẽ bị đe dọa nghiêm trọng.

Thời và cơ cho Canada

Sự chủ động của Canada tại Bắc Cực cũng có thể tạo hiệu ứng tích cực đối với Mỹ - đồng minh then chốt trong khu vực, góp phần định hình một Bắc Mỹ an toàn, ổn định và thịnh vượng hơn. Đây chính là nền tảng để Canada vừa khẳng định vai trò lãnh đạo trong chiến lược Bắc Cực, vừa góp phần định hình một trật tự khu vực mới, cân bằng giữa an ninh, kinh tế và phát triển bền vững.

Với vị trí địa lý ngay sát phía Bắc Canada, Greenland mang ý nghĩa chiến lược đặc biệt đối với Ottawa. Chính vì vậy, Canada cần coi Greenland là đối tác ưu tiên trong chiến lược an ninh Bắc Cực, tận dụng cơ hội để xây dựng cơ chế bảo vệ an ninh và ổn định kinh tế cho toàn lục địa Bắc Mỹ. Nhìn ở góc độ rộng hơn, việc thúc đẩy quan hệ đối tác an ninh - kinh tế với Greenland và Đan Mạch không chỉ mang lại lợi ích riêng cho Canada, mà còn thể hiện cam kết tôn trọng quyền tự quyết của người dân Greenland và tuân thủ các thỏa thuận hiến pháp của Đan Mạch.

Mọi mô hình hợp tác hiệu quả phải đặt quyền tự quyết của người bản địa lên hàng đầu. Cả Canada và Greenland đều có lợi thế so sánh trong việc cùng phát triển và cùng lãnh đạo với cộng đồng Inuit. Greenland chủ trương thúc đẩy hợp tác trực tiếp giữa các vùng Bắc Cực - những nơi cùng chia sẻ điều kiện tự nhiên và văn hóa tương đồng - thay vì chỉ dựa vào chính phủ trung ương. Cách tiếp cận này cũng tương đồng với hướng đi của vùng lãnh thổ cực Bắc của Canada, vốn coi trọng hợp tác bản địa và phát triển do cộng đồng Bắc Cực dẫn dắt.

Quan trọng nhất, những sáng kiến giữa Canada và Greenland phải đảm bảo tinh thần song phương chủ động, minh bạch, đồng thời gắn kết với các cấu trúc phòng thủ hiện có của Bắc Mỹ. Ottawa cũng cần thể hiện rõ với Washington rằng việc thúc đẩy hợp tác Canada - Greenland - Đan Mạch sẽ góp phần tăng cường sức mạnh tổng thể của Bắc Mỹ, phù hợp với mục tiêu hiện đại hóa NORAD, để tránh rủi ro từ những hiểu lầm không đáng có nếu đây bị nhận định là một "trò chơi có tổng bằng không".

Dương Anh