Đô thống Trần Công Lại - Người xứ Thanh 'ghi dấu' trên đất phương Nam

Trải qua 200 năm, công trình kênh đào Vĩnh Tế vẫn còn nguyên ý nghĩa. (nguồn ảnh: Báo Nhân Dân)

Theo sử sách, Trần Công Lại người xã Lỗ Tự huyện Thụy Nguyên (nay là xã Thiệu Quang, huyện Thiệu Hóa) là dòng dõi của Trần Lựu - một trong những khai quốc công thần nhà Lê, có nhiều công trạng góp phần vào thành công của khởi nghĩa Lam Sơn.

Trần Công Lại sống vào cuối thời Lê. Bấy giờ, nhà Lê (Lê mạt) đã suy yếu tột đỉnh, tình hình đất nước rối ren. Vốn là người có ý chí, lại giỏi võ nghệ, Trần Công Lại nuôi khát vọng lập thân. Ông vào đất phương Nam, theo quân đội chúa Nguyễn Phúc Ánh. Nhờ tài năng võ nghệ, lại thông minh, mưu lược, ông nhanh chóng giữ chức cai đội trong đội quân của dũng tướng Châu Văn Tiếp. Không bao lâu, ông đã được giao giữ đồn Giác Ngư.

Trong giai đoạn này, giữa quân đội chúa Nguyễn Phúc Ánh với quân Tây Sơn diễn ra nhiều trận giao chiến ác liệt. Trần Công Lại đã tham gia nhiều trận đánh, lập được không ít công trạng, chúa Nguyễn đã thăng cho ông giữ chức Đô thống chế - là tướng dưới quyền của Tả quân Lê Văn Duyệt.

Theo đó, năm 1788, Trần Công Lại theo danh tướng “thủy chiến” Lê Văn Trương dẫn binh đóng quân ở Tam độc. Tại đây, khi phải giao chiến trên đất liền, Trần Công Lại thể hiện bản lĩnh “tả xung hữu đột” nơi sa trường. Nhờ mưu lược và tài đánh trận, ông khiến quân Tây Sơn thua bỏ chạy, bỏ lại vô số khí giới. Sau trận chiến đó, Trần Công Lại được thăng giữ chức Chánh Quản hậu chi doanh Hữu thủy. Đến năm 1798, vị dũng tướng xứ Thanh giữ chức Phó doanh Tả thủy.

Năm Tân Dậu (1801), Trần Công Lại theo đội quân của tướng Lê Văn Duyệt tiến đánh Thị Nại. “Vì lập được chiến công, ông được thăng chức Chánh doanh Hữu thủy, rồi theo Nguyễn Ánh đi đánh lấy lại thành Phú Xuân. Không bao lâu, ông được thăng chức Đô thống chế tiền doanh quân Thần sách. Ông và Quản trung doanh Tống Viết Phúc vào cứu viện ở Bình Định. Khi quân đến Tân Quan, Tống Viết Phúc bị phục binh giết, Trần Công Lại được làm Trung doanh Đô thống chế, lĩnh quân đi theo Tả quân Lê Văn Duyệt đóng quân ở Thanh Hảo. Hơn 8 tháng, đánh vài chục trận khiến quân nhà Tây Sơn phải bỏ trốn khỏi thành” (sách Danh nhân Thanh Hóa).

Đánh tan quân Tây Sơn, chúa Nguyễn Ánh lập nên nghiệp lớn, vương triều nhà Nguyễn được lập dựng. Tuy nhiên thời gian đầu, ngoài đất phía Bắc vẫn chưa yên. Bấy giờ, vua Gia Long triệu Trần Công Lại về kinh, theo vua ra Bắc đánh tàn quân Tây Sơn. Theo Quốc sử quán triều Nguyễn, bấy giờ, Trần Công Lại đem hơn 100 chiếc binh thuyền đi theo Nguyễn Văn Trương tiến đánh, đi đến đâu như gió lướt đến đấy, dẹp yên hết. Sau những chiến công, ông được giao giữ chức Trấn thủ đất Sơn Nam Hạ.

Khi vùng đất Sơn Nam Hạ được dẹp yên, Trần Công Lại được vua Gia Long triệu về Kinh. Thời gian sau, ông được giao giữ chức Trấn thủ Nghệ An. Khi giặc cướp nổi lên, vâng lệnh vua ông lại đem quân đi đánh dẹp. Theo sử liệu, ông từng giữ chức Trấn thủ Thanh Hóa. Tuy nhiên, có lần vì để tướng sĩ dưới trướng phiền hà dân lành, ông đã bị giáng chức.

Dưới triều vua Minh Mạng, Lê Văn Duyệt đến trấn Gia Định đã xin vua cho ông cùng đi. Một thời gian sau, vì lập được công, ông làm quan ở đất Vĩnh Thanh (vùng đất được cho là thuộc An Giang, Vĩnh Long ngày nay). Cũng từ đây, ông góp phần quan trọng vào việc đốc thúc người dân đào kênh Vĩnh Tế.

Vùng đất Lỗ Tự nay là xã Thiệu Quang (Thiệu Hóa) là quê hương của Đô thống Trần Công Lại. Ảnh: Trang Bùi

Lại nói, sau khi nhà Nguyễn được lập dựng, bên cạnh việc bình định các vùng đất xa xôi thì triều đình nhà Nguyễn không ngừng chăm lo cho đời sống người dân, thực hiện xây dựng nhiều công trình quan trọng phục vụ quốc kế dân sinh. Và kênh đào Vĩnh Tế là một trong những công trình có ý nghĩa cực kỳ to lớn. “Đây là công trình to lớn mà triều Nguyễn thực hiện cho vùng đất cực Nam của đất nước, không chỉ tạo ra một hệ thống thủy lợi trọng yếu ở miền biên viễn, góp phần cho phát triển nông nghiệp, giao thông, thương mại, phục vụ đời sống Nhân dân, mà còn phòng giữ vùng biên giới phía Tây Nam bộ”.

Kênh đào Vĩnh Tế không chỉ có ý nghĩa về mặt thủy lợi, mà còn giúp tàu thuyền tải trọng lớn lưu thông dễ dàng. Dòng kênh ví như “dòng sữa mẹ” nuôi dưỡng và tưới mát, từng bước mang lại cuộc sống ấm no cho người dân vùng biên viễn của đất nước. Cho đến nay, qua 200 năm, kênh đào Vĩnh Tế vẫn giữ nguyên ý nghĩa.

Sau những công trạng góp phần để dòng kênh Vĩnh Tế được hoàn thành, Trần Công Lại đã được thăng giữ chức Thống chế quân Thần sách. Không lâu sau đó thì ông qua đời khi vẫn đang làm nhiệm vụ. Theo Quốc sử quán triều Nguyễn, thương tiếc vị quan tài giỏi, trong chiếu ban cho ông vua Nguyễn không quên nhắc nhớ: “Lại lúc mới trung hưng, theo việc quân có nhiều công trạng và việc đào sông Vĩnh Tế cũng dự khó nhọc”.

Cuộc đời binh nghiệp và làm quan, Trần Công Lại dốc lòng phụng sự triều đình nhà Nguyễn và đất nước, lập nhiều công lớn. Bởi vậy, sau khi mất, thi hài ông được an táng ở vùng đất Chợ Lách (thuộc tỉnh Bến Tre ngày nay), mộ phần, lăng tẩm được xây dựng uy nghiêm, bề thế.

Ông Trần Quang Đạt, hậu duệ dòng họ Trần ở xã Thiệu Quang, tự hào: “Cụ Trần Lựu thời Lê và cụ Trần Công Lại thời Nguyễn đều là những nhân vật lịch sử có nhiều công trạng với Nhân dân. Trải qua nhiều thế kỷ, tên tuổi tiền nhân vẫn được sử sách và hậu thế nhắc nhớ với tấm lòng kính ngưỡng. Tài sản lớn nhất tiền nhân để lại cho con cháu không phải là tiền bạc mà là danh thơm muôn đời...”.

(Bài viết có tham khảo, sử dụng nội dung trong sách Danh nhân Thanh Hóa và một số tài liệu sử).

Khánh Lộc