Đoàn viên trong toàn cầu hóa

Hòa cùng không khí cả đất nước rộn ràng đón năm mới Ất Tỵ, kiều bào ta ở nước ngoài náo nức tham gia các hoạt động đón Tết cổ truyền dân tộc.

TS Nguyễn Hồng Hải - Học giả Fulbright tại Đại học Hoa Kỳ, thủ đô Washington (Mỹ), mặc dù sống ở Australia từ hàng chục năm nay vẫn gìn giữ những thói quen rất thuần Việt, đặc biệt là những phong tục truyền thống trong dịp lễ Tết cổ truyền. PV Đài Hà Nội đã có cuộc chuyện trò với TS Hải về Tết:

Phóng viên: Thưa Tiến sĩ, trong mỗi người dân Việt Nam, hai tiếng “sum họp” vô cùng thiêng liêng và nó càng trở nên ý nghĩa hơn vào những ngày Tết. Ý nghĩa Tết đoàn viên, Tết sum họp vẫn còn vẹn nguyên trong tâm thức người Việt. Nhiều người cho rằng dù cho những chuyến tàu, chuyến xe ngày Tết có đông đúc hơn ngày thường, dù cho khoảng cách có xa xôi Nam - Bắc đến hàng ngàn cây số, thậm chí là ở một đất nước cách nửa vòng trái đất nhưng ai cũng mong muốn được sum họp bên những người thân yêu nhất của mình. Vậy không biết ở góc độ cá nhân của mình, ông nghĩ sao về 2 chữ “đoàn viên” trong dịp Tết cổ truyền?

TS. Nguyễn Hồng Hải: Tôi nghĩ rằng cuối năm hay năm mới, dù là dương lịch hay âm lịch thì nó luôn là một dịp đặc biệt để người dân trên thế giới dù sống ở đâu cũng về đoàn viên với gia đình.

Tôi nghĩ dịp cuối năm đối với người Việt mang ý nghĩa kép, vượt lên ý nghĩa của khái niệm đoàn viên và có ý nghĩa đặc biệt ở chỗ nó vừa là một kỳ nghỉ giao mùa giữa năm cũ và năm mới, nhưng đồng thời lại là một hoạt động mang ý nghĩa văn hóa truyền thống và tâm linh của người Việt, rất linh thiêng. Người phương Tây người ta chỉ coi dịp cuối năm - đầu năm mới như một kỳ nghỉ thuần túy và đoàn tụ gia đình. Nhưng người Việt chúng ta thì xem đây là một giá trị văn hóa, bản sắc dân tộc với thời khắc rất linh thiêng, thậm chí có ảnh hưởng đến tâm lý cả năm làm việc và sinh sống.

Chính vì thế, vào dịp cuối năm, người Việt chúng ta có rất nhiều những hoạt động, không chỉ dành thời gian để sum họp gia đình, thăm hỏi lẫn nhau mà còn là dịp để sửa sang làm mới, mua sắm trang hoàng nhà cửa với mong muốn xua đuổi cái cũ đi và mong đợi cái mới tốt đẹp hơn trong năm mới. Đây cũng là dịp để bày tỏ lòng thành kính với tổ tiên, gia tiên, chuẩn bị đồ ăn để sum họp cả gia đình, sắm sửa quần áo đẹp để đi chơi, để đi lễ chùa cầu may, cầu phúc và bình an cho gia đình. Tóm lại, dịp cuối năm đối với người Việt không chỉ mang ý nghĩa của khái niệm đoàn viên thông thường là đoàn tụ, sum họp các thành viên trong gia đình với nhau mà còn mang ý nghĩa là hoạt động văn hóa truyền thống và tâm linh của người Việt.

Phóng viên: Dù một năm đã qua có bao điều lo lắng, có bao nỗi vất vả, lo toan với những xô bồ của cuộc sống thì những ngày Tết, ai cũng mong được về sum họp cùng với gia đình của mình. Nhưng giờ đây, cuộc sống có nhiều biến chuyển khiến một số người thiếu mặn mà với Tết cổ truyền. Những phong tục mang đầy ý nghĩa gắn kết gia đình như gói bánh chưng, làm cơm tất niên, chúc Tết đầu năm… cũng bị giản tiện hơn. Thế nhưng người Việt ở xa quê hương chỉ ngóng chờ dịp Tết để được về thăm nhà, cùng sum vầy với gia đình đón giao thừa. Tôi và khán thính giả Đài Hà Nội mong muốn Tiến sĩ có thể chia sẻ thêm về cái Tết của ông và các kiều bào Việt Nam tại Australia?

TS. Nguyễn Hồng Hải: Tôi nghĩ rằng điểm chung của người Việt khi đón Tết năm mới ở khắp nơi trên thế giới đó, đó là họ luôn luôn duy trì và mong muốn gìn giữ bản sắc văn hóa của người Việt. Tinh thần và tâm lúc nào cũng hướng về quê hương. Tôi cho đó là một điều đáng mừng. Điều kiện thì có thể thiếu thốn nhưng cái tâm vẫn hướng về quê hương, nghĩa là trong họ vẫn có lòng tự hào dân tộc, giá trị văn hóa của người Việt vẫn không phai nhạt. Trong điều kiện có thể thì người Việt vẫn muốn đón một cái Tết đầy đủ nhất, vui nhất, mang đặc trưng văn hóa Việt nhất. Ví dụ, Tết có thể vẫn gói bánh chưng, trang trí câu đối, cắm cành đào tượng trưng. Xxa gia đình và người thân thì tổ chức đón Tết cộng đồng chung với nhau, thì đó là những nét đặc trưng chung của người Việt ở khắp nơi trên thế giới khi mà tổ chức cái Tết truyền thống xa quê hương.

Đón cái Tết xa xứ, nó linh thiêng và nó ấm áp, tình cảm lắm. Bởi vì trong môi trường xa gia đình, xa người thân ở Việt Nam thì chỉ cần một người bạn người Việt thôi, có cùng quê hương, cùng dòng máu, cùng giá trị văn hóa, đã quý lắm rồi. Chính vì thế, khi có điều kiện tổ chức Tết với nhau, cùng một nhóm với nhau, cùng cộng đồng người Việt với nhau nó tình cảm lắm, ấm áp lắm. Cho dù điều kiện có thể không đầy đủ, nhưng những cái gì cùng nhau làm được chúng tôi vẫn cố gắng làm, gói được cùng nhau cái bánh chưng sung sướng lắm, vui lắm. Và nó thể hiện tình cảm của người Việt với nhau.

Tôi nhớ nhất kỷ niệm năm ngoái khi đã về Việt Nam dạy cho trường đại học Vin Uni, thế nhưng vẫn thu xếp về đón Tết cổ truyền với cả gia đình ở bên Úc. Mọi người biết tôi viết được chữ thư pháp, mời tôi làm thầy đồ. Tôi cũng vui lắm, bởi vì mọi người xếp hàng đến để xin chữ mình thì đó là một sự khích lệ cho mình. Nhưng tôi thấy vui hơn bởi mọi người vẫn luôn giữ gìn nét văn hóa, vẫn duy trì truyền thống văn hóa của người Việt mình.

Phóng viên: Vâng, có thể thấy rằng Tết Nguyên đán là một cuộc hội tụ lớn như hội tụ trong gia đình, hội tụ trong dòng họ, làng xã và cộng đồng. Thời hiện đại, cách đón Tết có nhiều thay đổi nhưng điều đáng quý là nhiều phong tục đẹp mà cha ông lưu truyền từ đời này sang đời khác đến nay vẫn được giữ gìn, phát huy, bồi đắp dù ở nơi đâu, như chia sẻ của TS Nguyễn Hồng Hải, bởi lẽ trong mỗi chúng ta đều chảy một dòng máu "con Lạc, cháu Hồng".

TS. Nguyễn Hồng Hải chia sẻ: Đúng vậy, trong một không gian đón Tết như vậy thì tôi cảm nhận rằng dòng máu trong mỗi con người Việt, màu da, trái tim nhân ái của người Việt đó chính là những yếu tố gắn bó người Việt lại với nhau.

Người ta gắn bó không phải vì vật chất mà vì tinh thần, vì cùng sinh ra ở quê hương Việt Nam. Người Việt luôn luôn có động lực, dựa vào nhau để sống, để vượt lên.

TS Nguyễn Hồng Hải.

Qua nhiều thế hệ, dù đi đâu hay ở bất cứ nơi nào thì ngày Tết cổ truyền đều chạm đến trái tim của những người con đất Việt. Cứ mỗi độ Tết đến xuân về, người Việt Nam ở khắp mọi nơi trên thế giới lại nhớ về quê hương, nhớ về ngày Tết cổ truyền và giáo dục con cháu “giữ lửa” Tết Việt.

Việt Nam đang ngày càng hội nhập sâu rộng vào nền kinh tế thế giới. Xu thế toàn cầu hóa đã mang đến cho đất nước những cơ hội phát triển mới, nhưng đồng thời cũng đặt ra những thách thức trong việc bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc. Các cụ ta có câu: “Nước có quốc pháp, nhà có gia phong” song trong thời kỳ hội nhập quốc tế, công nghệ phát triển, gia phong đang có xu hướng mai một, đặc biệt là các phong tục Tết cổ truyền.

Phóng viên: Thưa TS. Nguyễn Hồng Hải, ông nghĩ sao về “gia phong” của mỗi gia đình trong thời đại hiện nay, đặc biệt với những gia đình người Việt xa xứ?

TS. Nguyễn Hồng Hải: Tôi cho rằng gia phong luôn luôn có giá trị và ý nghĩa trong việc gìn giữ văn hóa cổ truyền. Nói đến gia phong tức là nói đến nề nếp gia đình, về tôn ti trật tự trong gia đình, về người đi trước phải làm gương cho người sau. Vì thế, tôi nghĩ nếu trong gia đình người trên mà làm gương tốt cho người dưới, cha mẹ làm gương tốt cho con cái thì lo gì không giữ được văn hóa truyền thống cổ truyền. Nếu người trên đơn giản hóa việc đón Tết cổ truyền thì người dưới cũng theo đó mà làm, người ta cũng sẽ xem nhẹ và cũng đơn giản hóa việc đó.

Tuy nhiên, chúng ta cũng phải hiểu rằng quan trọng nhất trong một gia đình chính là sự hòa thuận, sự thông cảm và hiểu lẫn nhau, cũng không nên cực đoan. Quan điểm của tôi hơi khác với nhiều người ở trong nước. Thế nhưng đối với tôi, quan trọng nhất trong một gia đình chính là chúng ta phải giữ được sự hòa thuận, sự thông cảm và thấu hiểu lẫn nhau.

Phóng viên: Ở một góc độ khác, sự giao thoa văn hóa đã giúp Tết Việt trở nên đa dạng và phong phú hơn với những yếu tố hiện đại, nhưng đồng thời cũng đặt ra câu hỏi về việc làm thế nào để giữ gìn những giá trị cốt lõi của ngày Tết. Có nhiều ý kiến cho rằng Tết cổ truyền tại Việt Nam cũng đang có những thay đổi trong xu thế toàn cầu hóa, TS. Nguyễn Hồng Hải nghĩ sao về điều này?

TS. Nguyễn Hồng Hải: Tôi dạy môn chính trị và biến chuyển xã hội và thường nêu một vài ví dụ dễ thấy nhận, dễ nhận biết cho các sinh viên của mình về những biến chuyển xã hội trong xã hội hiện đại. Và những thay đổi trong việc đón Tết cổ truyền là một ví dụ nhiều người, nhất là thế hệ trẻ hiện nay, họ xem nhẹ hay nói đúng hơn là họ nghĩ về cách đón Tết cổ truyền rất đơn giản.

Văn hóa là do tập quán mà hình thành, nghĩa là nó cũng sẽ chịu tác động bởi những yếu tố ngoại lai chứ không cố định và cố hữu. Văn hóa là một hiện tượng luôn vận động và thích nghi. Tết cổ truyền của chúng ta là một hoạt động văn hóa và nó chịu tác động bởi những điều kiện và môi trường nơi con người thực hiện hoạt động văn hóa đó sống.

Tôi nghĩ chúng ta phải phân biệt giữa thay đổi và đánh mất, nghĩa là chúng ta đừng cực đoan cho rằng thay đổi là đánh mất. Thay đổi không có nghĩa là đánh mất. Hơn nữa nó còn phụ thuộc vào cách hiểu thế nào là truyền thống. Truyền thống là phải theo những cái cũ, khi điều kiện không có thì đó là cách theo đuổi truyền thống cực đoan.

Phóng viên: TS Nguyễn Hồng Hải có nhắc đến việc thay đổi không phải là đánh mất. Tôi nghĩ ngay đến đất nước Nhật Bản, một quốc gia luôn không ngừng đổi mới và thích nghi. Đất nước mặt trời mọc đã có một quyết định táo bạo khi chuyển từ việc đón Tết Nguyên đán sang Tết Dương lịch. Quyết định này thể hiện rõ nét ý chí của người Nhật trong việc hội nhập với thế giới và xây dựng một nền văn hóa hiện đại. Tuy nhiên, bên cạnh những thuận lợi, việc thay đổi này cũng đặt ra nhiều câu hỏi về việc làm thế nào để giữ gìn những giá trị truyền thống vốn có trong một lễ hội mang đậm bản sắc Á Đông? TS Nguyễn Hồng Hải nghĩ sao về quyết định của đất nước mặt trời mọc?

TS. Nguyễn Hồng Hải: Tôi cũng có tìm hiểu, nghiên cứu vì sao người Nhật lại chuyển sang đón Tết Dương lịch chứ không đón Tết Âm lịch. Có nhiều ý kiến khác nhau của các nhà sử học, các nhà văn hóa. Còn cá nhân tôi thì tôi nghĩ rằng sẽ thật khó để phán quyết hay bình luận về sự lựa chọn con đường phát triển văn hóa của một người khác hay một dân tộc khác. Người Nhật, người ta có lý do để họ không ăn Tết Âm lịch.

Cá nhân tôi thì tôi không đồng tình với việc chuyển sang đón Tết Dương lịch thay cho Tết Âm lịch. Cuộc sống luôn là sự vận động, hôm nay thế này mai thế khác, liệu làm sao chúng ta có thể chạy theo được? Hơn nữa, với người Việt, Tết là một hoạt động có giá trị văn hóa và tâm linh chứ không chỉ là một cái dịp nghỉ ngơi thuần túy ở Mỹ hay ở Úc và nhiều nước phương Tây khác.

Ngoài ra, chúng ta cũng thấy người nước ngoài họ đến Việt Nam cũng rất hào hứng, thích thú, say sưa đón Tết của người Việt. Chúng ta cũng biết và xem rất nhiều hình ảnh các cựu đại sứ Mỹ học gói bánh chưng, học văn hóa tổ chức Tết cổ truyền của người Việt, nghĩa là họ cũng rất trân trọng giá trị văn hóa của người Việt. Vậy thì tại sao mình lại phải thay đổi?

Phóng viên: Vâng, đúng như khẳng định “Thay đổi không phải là đánh mất” mà TS Nguyễn Hồng Hải đã nhắc tới, ở một góc độ khác thì những thay đổi trong xu thế toàn cầu hóa còn mang đến những tiện ích mới. Tôi đang muốn nhắc đến yếu tố “công nghệ”. Giờ đây, việc đón Tết online đã trở thành xu hướng không thể thiếu mỗi khi xa cách. Các ứng dụng gọi video như Zoom, Skype hoặc các nền tảng mạng xã hội như Facebook, Instagram đã giúp gia đình dù ở xa vẫn có thể kết nối và chia sẻ không khí Tết ấm cúng. Công nghệ đã giúp rút ngắn khoảng cách địa lý, giúp mọi người có thể giao lưu, tặng quà cho ông bà, cha mẹ tại Việt Nam.

TS. Nguyễn Hồng Hải: Tôi hoàn toàn nhất trí điều đó và có lẽ chúng ta sẽ phải phát huy hơn nữa các kênh truyền thông, tận dụng sự phát triển của công nghệ, của internet. Sau này, thậm chí chúng ta còn phải tạo ra những kênh riêng để giúp cho người dân, người Việt ở xa quê hương trao đổi, tiếp xúc với người thân ở quê hương nhanh hơn.

Phóng viên: Thưa TS Nguyễn Hồng Hải, suốt cuộc trò chuyện vừa rồi, chúng ta cũng đã khẳng định toàn cầu hóa là một xu hướng không thể tránh khỏi, nhưng điều đó không có nghĩa là chúng ta phải từ bỏ những giá trị truyền thống của mình. Tết Nguyên đán là một phần không thể thiếu trong bản sắc văn hóa Việt Nam. Việc giữ gìn và phát huy những giá trị tốt đẹp của ngày Tết không chỉ là trách nhiệm của mỗi gia đình mà còn là trách nhiệm của cả cộng đồng. Vậy theo TS Nguyễn Hồng Hải, chúng ta cần làm như thế nào để kết hợp hài hòa giữa truyền thống và hiện đại, chúng ta có thể tạo ra một cái Tết vừa mang đậm bản sắc dân tộc, vừa đáp ứng được nhu cầu của cuộc sống hiện đại?

TS. Nguyễn Hồng Hải: Tôi nghĩ xu hướng phát triển là chúng ta không thể đảo ngược được và chúng ta phải chấp nhận và phải chung sống với nó. Còn mặt khác, việc giữ gìn và bảo tồn những giá trị văn hóa cũng không thể xem nhẹ được.

Giữ văn hóa mới giữ được hồn cốt của dân tộc, nhân cách của con người, của dân tộc đó. Vì thế nên tôi nghĩ việc giữ gìn và bảo tồn văn hóa trong xu thế toàn cầu hóa là cần thiết nhưng không phải dễ. Giữ gìn văn hóa trong xu thế toàn cầu hóa là một việc khó nhưng không thể vì thế mà chúng ta buông xuôi, để "thuyền cứ trôi theo dòng nước chảy".

Công việc và trên hết là trách nhiệm của các cơ quan quản lý nhà nước, các cơ quan quản lý phải biết cách tổ chức để giữ gìn và bảo tồn văn hóa. Chúng ta không thể đòi hỏi một cá nhân, một người dân bình thường phải theo cách thức tổ chức truyền thống bởi đây là trách nhiệm của các cơ quan quản lý nhà nước.

Phóng viên: Xin cảm ơn TS Nguyễn Hồng Hải đã dành thời gian chia sẻ cùng khán thính giả Đài Hà Nội.

Có thể thấy, trải qua bao biến thiên của thời cuộc, đến nay, Tết Việt đã có nhiều thay đổi. Những thay đổi đó cũng tác động đến suy nghĩ và nhận thức của các thế hệ sau này. Tuy nhiên, với những giá trị truyền thống ý nghĩa, Tết đoàn viên vẫn là mong ước của mỗi người dân Việt Nam. Trong xu thế toàn cầu hóa, Tết cổ truyền vẫn luôn một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần của người Việt. Dù ở bất cứ đâu, Tết vẫn là dịp để mọi người bày tỏ lòng biết ơn đối với tổ tiên, cầu mong những điều tốt đẹp cho năm mới và gìn giữ bản sắc văn hóa dân tộc.

Trong khoảnh khắc chuyển giao giữa năm cũ và năm mới, xin chúc quý vị khán thính giả một năm mới an khang, thịnh vượng, tràn đầy niềm vui và hạnh phúc!

Thúy Hằng