Doanh nghiệp vơi nỗi lo 'hình sự hóa'

Không hình sự hóa quan hệ kinh tế sẽ thúc đẩy các doanh nghiệp yên tâm, mạnh dạn dấn thân vào đầu tư kinh doanh

Sợ sai hơn sợ lỗ

Năm 2023, tại một hội thảo về xúc tiến đầu tư có sự tham gia của nhiều doanh nghiệp tư nhân, phóng viên Báo Đầu tư Chứng khoán đã có cuộc trao đổi với chủ tịch hội đồng quản trị một công ty bất động sản ở Thanh Hóa. Vị này chia sẻ: “Công ty tôi hiện có doanh thu khoảng 700 - 800 tỷ đồng, lẽ ra sẽ phấn đấu đạt nghìn tỷ đồng, nhưng với tình hình hiện này thì phải ưu tiên bảo vệ thành quả hơn là mở rộng quy mô”.

Cụm từ “tình hình này” mà vị lãnh đạo doanh nghiệp đề cập chính là bối cảnh môi trường kinh doanh còn nhiều khó khăn, vướng mắc, luật cũ đã lỗi thời trong khi luật mới chưa có hiệu lực hoặc chưa đủ hệ thống văn bản hướng dẫn, khiến không ít doanh nghiệp trong ngành gặp “tai nạn” pháp lý.

Thời điểm đó, từ nghị trường đến thương trường sôi nổi câu chuyện bảo vệ cán bộ dám nghĩ, dám làm trước tình trạng có nhiều cán bộ sợ sai, không dám ra quyết định, có tâm lý trì hoãn giải quyết công vụ để chờ luật mới khiến nhiều dự án bị tê liệt vì chậm được phê duyệt hoặc gỡ vướng.

Phát biểu trên nghị trường Kỳ họp thứ 6 Quốc hội khóa XV chiều 1/11/2023, nhiều đại biểu Quốc hội cho rằng, cần thể chế hóa việc bảo vệ cán bộ và doanh nghiệp dám nghĩ, dám làm. Trong khi đó, đại biểu Trần Hữu Hậu (đoàn Tây Ninh) có phát biểu gây chú ý: “Chúng ta phải xây dựng pháp luật để cán bộ không cần dám nghĩ, dám làm theo nghĩa là xé rào, vi phạm pháp luật để khắc phục những bất cập của pháp luật”.

Theo đại biểu, Việt Nam đang xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, thượng tôn pháp luật nên không thể ban hành một văn bản quy phạm pháp luật để khuyến khích, bảo vệ những người thực thi pháp luật mà vi phạm pháp luật. Doanh nghiệp, cán bộ cũng không thể đem cả cơ đồ, sinh mệnh chính trị của mình để thực thi chức trách, nhiệm vụ theo cách lách luật rồi chờ được cơ quan chức năng thông cảm, bỏ qua hoặc “giơ cao, đánh khẽ”.

Mới đây, tại buổi thảo luận ở tổ chiều 20/5/2025 trong khuôn khổ Kỳ họp thứ 9 Quốc hội khóa XV về dự án Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Bộ luật Hình sự, đại biểu Nguyễn Tuấn Anh (đoàn Hậu Giang) cho biết, Điều 227 Bộ luật Hình sự 2015 quy định về việc nghiên cứu, thăm dò, khai thác tài nguyên không có giấy phép hoặc không đúng với nội dung trong giấy phép đang phân định chưa rõ ràng các hành vi vi phạm hành chính và vi phạm pháp luật đến mức phải khởi tố hình sự.

Ví dụ, các hành vi khai thác vượt công suất, vượt trữ lượng, không lập thiết kế mỏ, không thuê đất, không có xác nhận hoàn thành công trình bảo vệ môi trường… không gây thất thu hay thất thoát ngân sách nhà nước, bản chất là các hành vi về mặt kỹ thuật và thủ tục hành chính, song trên thực tế, không ít doanh nghiệp và cán bộ quản lý nhà nước đã bị khởi tố hình sự.

Ông Tuấn Anh cho biết thêm, qua các hội thảo liên quan đến xây dựng Luật Địa chất và Khoáng sản, nhiều tổ chức quốc tế cho rằng, pháp luật nước ta quá chặt chẽ khi áp dụng quy định xử lý hình sự đối với doanh nghiệp khai thác khoáng sản, phần nào ảnh hưởng tới môi trường đầu tư. Trong khi đó, pháp luật của các nước quy định, chỉ xử lý hình sự doanh nghiệp khai thác khoáng sản trong trường hợp gây sự cố môi trường, an toàn lao động nghiêm trọng, hoặc trốn thuế, gian lận thương mại.

Bởi vậy, đại biểu nhận xét, sự ra đời của Nghị quyết 68/NQ-TW, đặc biệt là nội dung không hình sự hóa các quan hệ kinh tế là một bước tiến lớn về định hướng cải cách thể chế. Theo đó, nghị quyết này định hướng sửa đổi quy định pháp luật hình sự, tố tụng, dân sự theo hướng ưu tiên áp dụng các biện pháp hành chính, kinh tế trước, cho phép doanh nghiệp khắc phục hậu quả. Trường hợp thực tiễn có thể áp dụng xử lý hình sự hoặc không xử lý hình sự thì kiên quyết không áp dụng xử lý hình sự. Ngoài ra, không hồi tố các quy định pháp luật để xử lý bất lợi cho doanh nghiệp.

Ông Phan Đình Tuệ, Chủ tịch Hội đồng quản trị Bamboo Airways, Phó chủ tịch Hiệp hội Doanh nghiệp TP.HCM cho rằng, quan điểm không hình sự hóa các quan hệ kinh tế đã gỡ bỏ nỗi lo của các doanh nghiệp. Trong một số trường hợp, doanh nghiệp làm sai nhưng không phải cố ý mà do nhận thức chưa đúng, chưa đủ, chưa toàn diện, họ nên được cho cơ hội để sửa sai, thay vì xử lý hình sự.

TS. Nguyễn Trí Hiếu, chuyên gia kinh tế nhận xét, điểm cải cách nổi bật và đáng chú ý nhất của Nghị quyết 68/NQ-TW là không hình sự hóa các quan hệ kinh tế, nếu không có yếu tố cố ý gian lận, lừa đảo, chiếm đoạt. Với việc đặt trọng tâm vào nguyên tắc ưu tiên xử lý hành chính, dân sự và kinh tế thay vì hình sự, nghị quyết này đánh dấu một bước tiến thể chế mang tính định hướng lại văn hóa quản trị nền kinh tế.

Ông Hiếu cho hay, trong thực tế, nhiều doanh nghiệp nhỏ do thiếu hiểu biết, không có điều kiện thuê tư vấn pháp lý đã rơi vào tình huống “sai một ly, đi cả doanh nghiệp” chỉ vì những lỗi mang tính kỹ thuật như lỗi sai trong hóa đơn, nộp thuế chậm, chậm đăng ký ngành nghề cũng có thể bị xem xét xử lý hình sự.

Ông Hiếu nêu ví dụ về một cơ sở sản xuất đóng gói thực phẩm hoạt động hợp pháp nhiều năm, do không kịp cập nhật giấy phép vệ sinh an toàn thực phẩm theo quy định mới, chưa chuyển đổi sang hóa đơn điện tử đúng chuẩn đã bị đoàn kiểm tra liên ngành đề xuất xử lý hình sự với hai tội danh là trốn thuế và vi phạm quy định an toàn thực phẩm. Mặc dù vụ việc kết thúc bằng một án phạt hành chính, nhưng doanh nghiệp đã phải ngừng hoạt động suốt nhiều tháng. Họ mất chuỗi cung ứng, nhiều nhân sự rời bỏ và không thể phục hồi hoạt động như trước.

“So với các quốc gia phát triển, cách tiếp cận của ta vẫn còn nghiêng về xử phạt răn đe hơn là hướng dẫn tuân thủ”, vị chuyên gia đánh giá và cho rằng, ranh giới giữa sai phạm hành chính - kỹ thuật với vi phạm hình sự có lúc còn mờ nhạt, tạo ra một “đám mây đen pháp lý” bao trùm lên cộng đồng doanh nghiệp - nơi nỗi sợ sai còn lớn hơn cả sợ lỗ.

Từ “người giám sát” đến “người hỗ trợ, đồng hành”

TS. Hoàng Văn Cường, thành viên Tổ tư vấn chính sách của Thủ tướng Chính phủ bình luận, chủ trương không hình sự hóa quan hệ kinh tế sẽ thúc đẩy các doanh nghiệp yên tâm, mạnh dạn dấn thân vào đầu tư kinh doanh, nếu thất bại thì vẫn có cơ hội làm lại, thay vì lo ngại các rủi ro pháp lý không cần thiết.

Theo vị chuyên gia, sứ mệnh của doanh nhân là làm ra lợi nhuận, do đó họ sẽ tìm mọi phương thức để thực hiện sứ mệnh. Đương nhiên, trong quá trình này sẽ có rủi ro, lợi nhuận càng cao, rủi ro càng lớn, có thể là rủi ro về kinh tế hoặc pháp lý.

Vì vậy, khi họ sai phạm, Nhà nước phải nhìn vào động cơ của doanh nghiệp, nếu họ đơn thuần muốn tạo ra tiềm lực kinh tế, không đi ngược với chủ trương, đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước thì phải được ưu tiên giải quyết sai phạm bằng công cụ kinh tế để khắc phục hậu quả.

“Tư tưởng ưu tiên dùng biện pháp hành chính, dân sự, kinh tế thay thế hình sự mà Bộ Chính trị đề ra là có cơ sở, không phải nương nhẹ cho khu vực tư nhân, mà là những gì nằm trong ranh giới thì chúng ta phải lựa chọn con đường nào tốt hơn”, ông Cường nhấn mạnh.

Ông Nguyễn Anh Quê, Chủ tịch Hội đồng quản trị G6 Group, ủy viên Ban chấp hành Hiệp hội Bất động sản Việt Nam chia sẻ, là một công dân, chủ doanh nghiệp tư nhân, ông rất vui khi Nghị quyết 68/NQ-TW được ban hành, đặc biệt là quan điểm không hình sự hóa quan hệ kinh tế.

“Tôi rất ủng hộ quan điểm Trung ương, Chính phủ chuyển từ tư duy quản lý là chính sang đồng hành, hỗ trợ doanh nghiệp là chính, tạo cơ chế để những doanh nghiệp vô tình làm sai có cơ hội sửa sai và làm lại”, ông Quê nói.

Chia sẻ kinh nghiệm quốc tế về nhà nước kiến tạo, TS. Nguyễn Trí Hiếu cho biết, tại Mỹ, Luật Phá sản được thiết kế cho phép doanh nghiệp được bảo vệ sau khi khai phá sản và đi vào tình trạng tái tổ chức. Các lỗi quản trị hay thất bại kinh doanh không bị hình sự hóa. Điều này tạo ra một môi trường khuyến khích thử nghiệm, thúc đẩy đổi mới - yếu tố sống còn trong nền kinh tế thị trường.

Tại Đức, pháp luật về doanh nghiệp và phá sản phân biệt rõ giữa hành vi sai (Fehl verhalten) và lừa đảo (Betrug). Nếu doanh nghiệp lỗ, hay quyết định sai lầm, mắc lỗi quản trị nhưng không gian dối, lừa đảo, nhà nước không chỉ không hình sự hóa mà còn hỗ trợ doanh nghiệp tái cấu trúc, bảo vệ công ăn việc làm và chuỗi cung ứng liên quan.

Tại Singapore, nguyên tắc pháp lý là “xử lý mềm để không giết chết doanh nghiệp”. Doanh nghiệp được khuyến khích tự báo cáo vi phạm để được giảm nhẹ trách nhiệm, gọi là chính sách leniency (khoan hồng), nhằm khuyến khích văn hóa minh bạch và tự giác.

Theo ông Hiếu, Nghị quyết 68/NQ-TW giúp giải tỏa đáng kể tâm lý không dám làm của hàng trăm nghìn doanh nghiệp, giúp mở thông huyết mạch cho khu vực kinh tế tư nhân. Tuy nhiên, việc sửa luật phải đi kèm giám sát thực thi, điều phối chính sách và truyền thông minh bạch, giúp doanh nghiệp hiểu, tin và dấn bước. Đặc biệt, tư duy quản lý của Việt Nam cần chuyển từ quan điểm “trừng trị sai” sang “hướng dẫn, sửa sai, tái tạo giá trị”.

Minh Minh