Đột phá khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo cần những cơ chế đặc biệt, vượt trội nào?

Tiếp tục Kỳ họp bất thường lần thứ 9, sáng 15/2/2025, Quốc hội nghe Chính phủ và cơ quan thẩm tra của Quốc hội báo cáo về dự thảo Nghị quyết của Quốc hội thí điểm một số chính sách để tháo gỡ vướng mắc trong hoạt động khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo.

Quốc hội nghe báo cáo về dự thảo Nghị quyết của Quốc hội thí điểm một số chính sách để tháo gỡ vướng mắc trong hoạt động khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo, sáng 15/2/2025. (Ảnh: Quốc hội)

Tờ trình của Chính phủ về dự thảo Nghị quyết của Quốc hội thí điểm một số chính sách để tháo gỡ vướng mắc trong hoạt động khoa học công nghệ và đổi mới sáng tạo do Bộ trưởng Bộ Thông tin và Truyền thông Nguyễn Mạnh Hùng trình bày cho biết, Nghị quyết được xây dựng và ban hành nhằm: Thí điểm một số cơ chế, chính sách đặc thù để tháo gỡ vướng mắc trong hoạt động khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia để khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số thực sự trở thành động lực để hoàn thành công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.

Các chính sách phải ưu đãi vượt trội để tháo gỡ, giúp những việc lớn chuyển động sẽ tác động đến các hoạt động khác thay đổi theo. Với tinh thần đổi mới sáng tạo, sẽ giúp Việt Nam thực hiện khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số thành công với hạ tầng số phát triển tiên tiến, công nghiệp công nghệ số Việt Nam phát triển, hiện thực hóa mục tiêu tăng trưởng kinh tế từ 8% trở lên năm 2025 và tăng trưởng hai con số trong các năm tiếp theo.

Quan điểm xây dựng Nghị quyết là kịp thời thể chế hóa Nghị quyết số 57-NQ/TW vào thực tiễn. Đẩy mạnh phân cấp, phân quyền, đơn giản hóa thủ tục hành chính. Bảo đảm khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia là đột phá, là một trong những động lực quan trọng nhất để phát triển kinh tế - xã hội. Bảo đảm tính khả thi, hiệu quả của các chính sách.

Về phạm vi điều chỉnh, Nghị quyết này quy định về thí điểm một số cơ chế, chính sách tháo gỡ chi tiêu tài chính từ ngân sách nhà nước, hoạt động của tổ chức và nhân lực trong tổ chức khoa học và công nghệ công lập, thúc đẩy thương mại hóa kết quả nghiên cứu và hoạt động khoa học và công nghệ trong doanh nghiệp, công nghệ chiến lược; cơ chế, chính sách đặc thù về đầu tư, đấu thầu, tài chính và thử nghiệm có kiểm soát cho chuyển đổi số quốc gia, phát triển hạ tầng số, công nghiệp công nghệ số chiến lược để tháo gỡ vướng mắc, tạo cơ chế, chính sách vượt trội trong hoạt động khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia.

Bố cục Dự thảo Nghị quyết gồm có 04 Chương và 19 Điều, bao gồm hai nội dung liên quan đến hoạt động khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và hoạt động chuyển đổi số quốc gia.

Thẩm tra về dự thảo Nghị quyết, Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường (KH,CN&MT) tán thành với sự cần thiết, cơ sở chính trị, pháp lý và thực tiễn để ban hành Nghị quyết; nêu rõ, việc ban hành các chính sách thí điểm cần dựa trên các quan điểm chủ yếu sau: Thể chế hóa những vấn đề cấp bách nêu trong Nghị quyết số 57-NQ/TW. Những chính sách chưa thực sự cấp bách, cần nghiên cứu đánh giá thêm, cần có hướng dẫn chi tiết, cụ thể thì sẽ được xem xét, đưa vào các dự thảo luật sẽ xem xét, sửa đổi trong năm 2025. Vượt trội, phát huy tác dụng ngay, khơi thông mọi nguồn lực, có sức lan tỏa, góp phần kịp thời vào tăng trưởng kinh tế. Có trọng tâm, trọng điểm; là vấn đề thực sự vướng mắc cần khẩn trương tháo gỡ; chưa có luật điều chỉnh hoặc cần quy định khác với luật hiện hành.

Hồ sơ dự thảo Nghị quyết về cơ bản đã đáp ứng yêu cầu của Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật. Ủy ban KH,CN&MT tán thành việc thông qua Nghị quyết tại Kỳ họp bất thường lần thứ 9.

Ủy ban KH,CN&MT cơ bản nhất trí phạm vi điều chỉnh, đối tượng áp dụng; tuy nhiên có ý kiến đề nghị thu hẹp phạm vi điều chỉnh; có ý kiến đề nghị tập trung 3 nhóm chính sách: cơ chế quỹ, thương mại hóa và đầu tư mạo hiểm. Có ý kiến đề nghị bổ sung quy định trực tiếp liên quan đến nhà khoa học; bổ sung quy định huy động, sử dụng nguồn lực ngoài ngân sách nhà nước, ngoài khu vực công; bổ sung quy định áp dụng cơ chế tự chủ (Điều 4) và cơ chế thành lập, điều hành doanh nghiệp từ kết quả khoa học (Điều 5) đối với trung tâm đổi mới sáng tạo công lập.

Cũng trong sáng 15/2/2025, sau khi nghe Tờ trình và Báo cáo thẩm tra dự thảo Nghị quyết của Quốc hội thí điểm một số chính sách để tháo gỡ vướng mắc trong hoạt động khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số tại hội trường, các ĐBQH đã thảo luận tại tổ về nội dung này.

Cần 5 "cơ chế đặc biệt" để gỡ vướng cho khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo

Thảo luận tại Tổ 8 gồm Đoàn ĐBQH các tỉnh Kon Tum, Vĩnh Long, Điện Biên và Thành phố Cần Thơ, Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính cho rằng, đất nước muốn phát triển nhanh, bền vững phải dựa trên khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số, đây là yêu cầu khách quan, lựa chọn chiến lược, ưu tiên hàng đầu.

Để tháo gỡ vướng mắc về thể chế liên quan, Chính phủ đã chỉ đạo tập trung sửa một loạt các luật như: Luật Ngân sách nhà nước, các luật thuế, Luật Doanh nghiệp, Luật Khoa học và công nghệ…; một số luật có thể trình tại Kỳ họp Quốc hội trong tháng 5 này.

Tuy nhiên, để Nghị quyết 57 đi vào cuộc sống ngay, Chính phủ trình Quốc hội dự thảo Nghị quyết thí điểm một số chính sách để tháo gỡ vướng mắc trong hoạt động khoa học công nghệ và đổi mới sáng tạo. Dự thảo Nghị quyết tập trung tháo gỡ một số khó khăn, vướng mắc đang rất cần thiết để thực hiện Nghị quyết 57 nên cũng chưa bao trùm, toàn diện hết các vấn đề; do đó sau khi ban hành Nghị quyết này cần tiếp tục sửa các luật khác.

Cho rằng phải có các chính sách cụ thể hơn thì mới thực hiện được Nghị quyết 57, mới thực sự là đổi mới, Thủ tướng nhấn mạnh cần nghiên cứu bổ sung các cơ chế, chính sách đặc biệt chứ không chỉ là đặc thù, đặc thù thì ở một cấp khác. Sự đặc biệt này thể hiện ở một số điểm.

Trước hết, Thủ tướng nhắc tới "cơ chế đặc biệt" trong phát triển kết cấu hạ tầng khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số, bởi hạ tầng của chúng ta đang còn rất yếu. Trong khi nguồn lực cần rất lớn, vì vậy ngoài nguồn lực Nhà nước, phải có cơ chế để huy động nguồn lực hợp tác công tư, từ doanh nghiệp, từ xã hội và người dân.

Thứ hai, cần "cơ chế đặc biệt" cho quản lý, quản trị hoạt động khoa học công nghệ, trong đó có các hình thức: lãnh đạo công và quản trị tư; đầu tư công và quản lý tư; đầu tư tư nhưng sử dụng công.

"Ví dụ trong đầu tư công và quản lý tư, có thể đầu tư cho một hạ tầng khoa học công nghệ của Nhà nước nhưng giao cho tư nhân quản lý. Cơ chế đặc biệt là như thế. Hay lãnh đạo công tức là chúng ta thiết kế chính sách, pháp luật, công cụ giám sát, kiểm tra, còn lại quản trị thì giao cho doanh nghiệp", Thủ tướng phát biểu.

Thứ ba, Thủ tướng cho rằng cần "cơ chế đặc biệt" cho các nhà khoa học có thể thương mại hóa các công trình khoa học; "cơ chế đặc biệt" trong thủ tục, phân cấp, phân quyền cho tỉnh, thành phố, bộ, ngành; xóa bỏ cơ chế xin-cho, giảm thủ tục hành chính..., quản lý, đánh giá trên cơ sở hiệu quả tổng thể.

Thứ tư, đề cập đến vấn đề miễn trừ trách nhiệm khi xảy ra rủi ro đối với người soạn thảo, xây dựng chính sách nhưng chưa có cơ chế miễn trừ cho người thực hiện, Thủ tướng đánh giá đây là vấn đề khó, vì tổ chức thực hiện vẫn là khâu yếu, nếu không có cơ chế bảo vệ người thực hiện thì sẽ dẫn đến tình trạng sợ trách nhiệm, "chuyển chỗ này, chỗ khác", "không muốn làm vì không được bảo vệ". Do đó, cần thiết kế thêm cơ chế miễn trừ trách nhiệm khi xảy ra rủi ro cho cả người tổ chức thực hiện và người thiết kế chính sách.

Thứ năm, Thủ tướng đề cập "cơ chế đặc biệt" trong thu hút nguồn nhân lực, không chỉ để thu hút người làm ngoài khu vực Nhà nước vào khu vực Nhà nước, mà còn phát triển doanh nghiệp tư nhân về khoa học công nghệ, thu hút nhân lực nước ngoài vào Việt Nam để góp phần thúc đẩy khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số. Các chính sách sẽ gồm thuế, phí, lệ phí, nhà cửa, chỗ ở, visa và hợp đồng lao động...

Từ các "cơ chế đặc biệt" nêu trên, Thủ tướng cho rằng cần thiết kế "công cụ đặc biệt" để quản lý, phát huy hiệu quả và bảo đảm công khai, minh bạch, không xảy ra vi phạm, tham nhũng, tiêu cực, lãng phí...

Thủ tướng chia sẻ trong quá trình nghiên cứu khoa học, những đột phá có thể thành công, nhưng cũng có những thất bại, do đó cần chấp nhận rủi ro, độ trễ trong nghiên cứu khoa học. Thủ tướng cho rằng, có thể xem những thất bại hay độ trễ đó như là "học phí" phải trả để có thêm kiến thức, kinh nghiệm, bản lĩnh, trí tuệ, tuy nhiên, cũng phải loại trừ động cơ cá nhân, không vụ lợi mà phải vô tư, trong sáng, vì lợi ích chung của đất nước.

Thủ tướng nêu rõ, cần "cơ chế đặc biệt" cho quản lý, quản trị hoạt động khoa học công nghệ. (Ảnh VGP)

Đầu tư cho khoa học, công nghệ là đầu tư cho sự phát triển của đất nước

Theo Cổng Thông tin điện tử Quốc hội, cho ý kiến về dự thảo Nghị quyết của Quốc hội thí điểm một số chính sách để tháo gỡ vướng mắc trong hoạt động khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số tại phiên họp Tổ 13 gồm Đoàn ĐBQH các tỉnh Bắc Ninh, Đắk Lắk, Lạng Sơn, Hậu Giang, Chủ tịch Quốc hội Trần Thanh Mẫn cho biết, trên tinh thần hết sức khẩn trương, kịp thời, nhằm tháo gỡ những khó khăn, vướng mắc trong việc thực hiện triển khai Nghị quyết 57 của Bộ Chính trị về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia, chưa đầy 1 tuần các bộ, ngành, Ủy ban Khoa học công nghệ, môi trường của Quốc hội đã nỗ lực, tích cực chuẩn bị để đưa vào chương trình Kỳ họp bất thường lần thứ 9. Sau Kỳ họp bất thường này, Chính phủ căn cứ vào Nghị quyết của Quốc hội sẽ có hướng dẫn để tháo gỡ khó khăn, vướng mắc.

Chủ tịch Quốc hội nhấn mạnh, những vấn đề đưa trong nghị quyết này là những vấn đề đã chín, đã rõ, được thực tế kiểm nghiệm chứng minh là phải sửa ngay để triển khai. Bên cạnh đó, nghị quyết cần thể hiện ngắn, gọn, tập trung trọng tâm, trọng điểm, dễ hiểu, dễ nhớ. Tại cuộc họp của Ủy ban Thường vụ Quốc hội, dự kiến dự thảo nghị quyết 18 trang. Tuy nhiên, sau khi Ủy ban Thường vụ góp ý còn 11 trang; việc ban hành Nghị quyết này sẽ đi vào thực hiện ngay, Quốc hội sẽ dành khoảng riêng để Chính phủ tiếp tục hướng dẫn, Thủ tướng tiếp tục chỉ đạo cụ thể.

Nhắc lại quan điểm, nhằm thực hiện thắng lợi mục tiêu tăng trưởng 8% thì việc tạo cơ chế cho kinh tế tư nhân phát triển rất quan trọng, theo Chủ tịch Quốc hội, trong lĩnh vực khoa học công nghệ, hầu như các doanh nghiệp tư nhân là những người đi đầu.

Chủ tịch Quốc hội lấy ví dụ về Giải thưởng VinFuture quy tụ các nhà khoa học trên cả thế giới để khuyến khích, động viên các nhà khoa học trong nước, nước ngoài để có những sáng kiến, sáng tạo, sáng chế, trong lĩnh vực khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số phát triển đất nước. Vì thế, nghị quyết ra đời cần phải khuyến khích và ban hành, triển khai được ngay.

Chủ tịch Quốc hội Trần Thanh Mẫn cho rằng: "Muốn tăng trưởng 8% năm nay thì cũng phải dựa vào các lĩnh vực khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số cho giai đoạn 2026-2030, tăng trưởng 2 con số thì cũng lấy khoa học công nghệ đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số là nền tảng quan trọng. Các nghị quyết của Đảng đều nói giáo dục, đào tạo, khoa học, công nghệ là quốc sách hàng đầu, mà đầu tư cho giáo dục đào tạo, khoa học, công nghệ là đầu tư cho sự phát triển của đất nước. Chúng ta là cần phải có những chính sách hết sức chi tiết, cụ thể để hướng dẫn cho bộ ngành và địa phương".

Chủ tịch Quốc hội Trần Thanh Mẫn nhấn mạnh, đầu tư cho giáo dục đào tạo, khoa học, công nghệ là đầu tư cho sự phát triển của đất nước. (Ảnh: Quốc hội)

Với lĩnh vực chuyển đổi số quốc gia, cần phân rõ, lĩnh vực nào là khoa học công nghệ, lĩnh vực nào là đổi mới sáng tạo, lĩnh vực nào là chuyển đổi số. Về kinh phí, đơn vị công lập phải ghi rõ; cơ chế đầu tư cho tư nhân ngoài lĩnh vực khoa học công nghệ, trong Nghị quyết này cần tách bạch về mặt kỹ thuật.

Nhấn mạnh, mệnh đề của Nghị quyết 57 là lĩnh vực khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia, nhưng Nghị quyết lại dừng lại ở chỗ đổi mới sáng tạo mà không đề cập đến chuyển đổi số quốc gia, Chủ tịch Quốc hội khẳng định, chuyển đổi số quốc gia hiện nay, là lĩnh vực mang tính thời sự nhất, vì liên quan đến nhiều lĩnh vực như số hóa, chuyển đổi số, kinh tế số, kinh tế xanh, kinh tế tuần hoàn, vì vậy cần bổ sung cho đầy đủ.

Việt Hằng