Dự thảo Luật Báo chí (sửa đổi): Tạo dựng khung pháp lý đủ mạnh để bảo vệ, phát huy vai trò của báo chí trong bối cảnh mới

Cần có quy định về trách nhiệm pháp lý của “nhà báo” AI

Việc sửa đổi Luật Báo chí lần này thực hiện trong điều kiện khá đặc biệt, khi sự phát triển mạnh mẽ của trí tuệ nhân tạo (AI) thời gian qua đã làm thay đổi sâu sắc môi trường thông tin. ĐBQH Lê Thu Hà (Lào Cai) nhấn mạnh, báo chí chính thống đang bước vào cuộc cạnh tranh chưa từng có; tin giả, nội dung giật gân và đặc biệt là các nền tảng xuyên biên giới đang vượt trội về tốc độ, thuật toán và doanh thu.

Đại biểu Quốc hội Lê Thu Hà (Lào Cai) phát biểu tại hội trường. Ảnh: Lâm Hiển

Trong bối cảnh đó, đại biểu Lê Thu Hà cho rằng, báo chí chuyên nghiệp không chỉ cần không gian hoạt động mà cần một "lá chắn" thể chế, một khung pháp lý đủ mạnh để được bảo vệ và phát huy vai trò định hướng dư luận. Vì vậy, Điều 3 giải thích từ ngữ là điểm then chốt cần làm thật kỹ.

Đại biểu cũng thẳng thắn chỉ rõ, khái niệm sản phẩm thông tin có tính chất báo chí trong dự thảo Luật hiện quá ngắn. Trong khi đây là căn cứ để quản lý hệ sinh thái hàng triệu kênh cá nhân đang vận hành như một cơ quan báo chí, thậm chí có kênh còn có sức lan tỏa lớn hơn báo chí. Để khắc phục hạn chế này, đại biểu đề nghị bổ sung ba tiêu chí nhận diện, gồm: tính định kỳ để phân biệt với nội dung ngẫu hứng; chức năng phản ánh bình luận để nhận diện bản chất báo chí; và mục đích cung cấp thông tin cho công chúng để phân biệt với nội dung giải trí hoặc thương mại thuần túy. “Nếu không có các tiêu chí này thì chúng ta không thể xử lý được triệt để tình trạng "báo hóa mạng xã hội" và "mạng xã hội hóa báo chí" đang gây nhiễu loạn nghiêm trọng không gian thông tin”, đại biểu thẳng thắn.

Và, trong thời đại "deepfake" và AI sinh nội dung, đại biểu đề nghị bổ sung khái niệm sản phẩm báo chí được tạo hỗ trợ bởi AI ngay tại Điều 3 của dự thảo Luật. Theo đại biểu, đây sẽ là căn cứ pháp lý để nhận diện và xử lý các nội dung giống báo chí nhưng không phải báo chí, đặc biệt là nội dung xuyên tạc, mạo danh hoặc bị thao túng bởi thuật toán. Nếu không nhận diện được nội dung giả dạng báo chí, chúng ta sẽ thua ngay trên "sân nhà" và ngay trên chính dòng thông tin của mình.

Cùng quan điểm, đại biểu Phạm Trọng Nhân (TP. Hồ Chí Minh) nhấn mạnh, việc bổ sung các khái niệm tác phẩm báo chí có yếu tố AI là nội dung báo chí được sản xuất toàn bộ hoặc một phần với sự hỗ trợ của hệ thống AI là cần thiết. Bởi, đây là chuẩn chung mà EU và UNESCO cũng như nhiều nước đang áp dụng. Nếu dự thảo Luật không quy định rõ, AI trở thành những nhà báo vô danh và không có trách nhiệm pháp lý. Đồng thời, quy định trên cũng đồng bộ với nguyên tắc minh bạch dữ liệu của Luật Giao dịch điện tử và phù hợp với định hướng của dự thảo Luật Trí tuệ nhân tạo đang thảo luận tại kỳ họp này.

ĐBQH Lý Anh Thư (An Giang) cho rằng, dù khoản 3, Điều 39 của dự thảo Luật đã đề cập việc sử dụng AI, nhưng vẫn cần tiếp tục làm rõ hơn trách nhiệm trong việc gắn nhãn AI, kiểm chứng thông tin đầu vào, và xử lý khi AI tạo ra nội dung sai sự thật.

Theo đại biểu Lý Anh Thư, với việc nhiều tổ chức, cá nhân đang sử dụng AI để sản xuất nội dung mang tính chất báo chí nhưng không thuộc cơ quan báo chí, không có trách nhiệm biên tập hay đạo đức nghề nghiệp, Ban soạn thảo cần tiếp tục nghiên cứu hoàn thiện quy định để định danh và ràng buộc trách nhiệm tối thiểu đối với nhóm chủ thể này, nhằm hạn chế tin giả lan truyền trên không gian mạng.

Nếu không đặt nghĩa vụ với nền tảng xuyên biên giới, báo chí trong nước sẽ chịu bất bình đẳng trên sân nhà

Nhấn mạnh, nội dung quan trọng nhất của sửa đổi Luật Báo chí lần này và cũng là điểm đang bị bỏ ngỏ chính là Điều 30 về hoạt động báo chí trên không gian mạng, đại biểu Lê Thu Hà nhận thấy, dù đây là điều khoản có tác động trực tiếp đến chủ quyền số quốc gia, nhưng dự thảo Luật hiện đang tiếp cận theo tư duy truyền thống, trong khi các nền tảng xuyên biên giới đã thay đổi toàn bộ cấu trúc phân phối thông tin. Thực tế, các nền tảng này đang sử dụng nội dung báo chí để thu lợi, chi phối thuật toán, phân phối thông tin, tự động tổng hợp, lập chỉ mục và trích đoạn tin tức mà không cần xin phép, không chia sẻ doanh thu, không chịu trách nhiệm pháp lý và không thực hiện gỡ bỏ tin sai theo yêu cầu của cơ quan có thẩm quyền.

“Nếu Luật Báo chí không đặt ra các nghĩa vụ pháp lý tối thiểu, thì báo chí Việt Nam sẽ mãi ở thế bất bình đẳng ngay chính trên sân nhà của mình”. Lưu ý thực tế này, đại biểu Lê Thu Hà đề nghị, bổ sung vào Điều 30 quy định về ba nhóm nghĩa vụ bắt buộc đối với các nền tảng xuyên biên giới. Cụ thể, cần quy định nghĩa vụ chia sẻ doanh thu bảo vệ giá trị đầu tư của báo chí. Theo đó, bất kỳ tổ chức, cá nhân nào sử dụng lại nội dung báo chí trên không gian mạng dưới hình thức tổng hợp, lập chỉ mục, trích dẫn, hiển thị đoạn trích hoặc khai thác dữ liệu báo chí đều phải được sự đồng ý của cơ quan báo chí và tuân thủ cơ chế chia sẻ lợi ích theo thỏa thuận.

Đồng thời, quy định nghĩa vụ gỡ bỏ nội dung sai phạm trong thời hạn nhất định. Yêu cầu nền tảng xuyên biên giới khi cung cấp nội dung mang tính báo chí tại Việt Nam phải thực hiện gỡ bỏ nội dung sai sự thật, xuyên tạc hoặc xâm phạm quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân theo yêu cầu của cơ quan có thẩm quyền trong thời hạn nhất định. Cần quy định nghĩa vụ hiện diện pháp lý tại Việt Nam. Theo đó, mọi nền tảng cung cấp nội dung mang tính báo chí cho công chúng Việt Nam phải có đại diện pháp lý tại Việt Nam để chịu trách nhiệm trước pháp luật và phối hợp với cơ quan quản lý trong xử lý vi phạm.

Dẫn các quy định liên quan trên thế giới, ĐBQH Trịnh Thị Tú Anh (Lâm Đồng) chỉ rõ, Điều 15, Chỉ thị số 2019/790 về Bản quyền Thị trường số chung châu Âu 2019 (DSM Directive) đã có quy định cụ thể về “bảo vệ các xuất bản phẩm báo chí khi sử dụng trên mạng”. Đồng thời, Điều 5 và Điều 6 Bộ quy tắc thương lượng giữa báo chí và nền tảng số (News Media Bargaining Code) của Australia năm 2021 cũng đã có những quy định can thiệp pháp lý để tạo ra cơ chế đền bù kinh tế bắt buộc cho nội dung báo chí…

Do đó, đại biểu đề nghị, cần bổ sung vào dự thảo Luật quy định về Quyền liên quan của cơ quan báo chí trên không gian mạng; đồng thời giao Chính phủ nghiên cứu các cơ chế thương lượng, chia sẻ doanh thu giữa các cơ quan báo chí với các nền tảng số lớn theo nguyên tắc đã thành công tại một số quốc gia trên thế giới.

Theo đại biểu, quy định này không hạn chế quyền tự do ngôn luận của người dân, mà chỉ nhằm bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ và quyền liên quan của cơ quan báo chí - những chủ thể đã bỏ chi phí lớn để sản xuất thông tin có trách nhiệm, được xác minh theo đúng quy định của Luật Báo chí. Việc bổ sung quy định nêu trên sẽ góp phần quan trọng bảo vệ nền báo chí chuyên nghiệp, bảo vệ việc làm của nhà báo chân chính và giữ vững định hướng thông tin lành mạnh trong kỷ nguyên số.

Thanh Hải