Dùng chim ưng biển bắt cá, kiệt tác hoàn hảo của con người và thiên nhiên

Chim ưng biển, còn gọi là chim cốc, là loài chim nước lớn, có hình dáng giống con vịt nên ngư dân còn gọi là “Vịt nước”. Tuy nhiên, mỏ vịt dẹt, nhưng mỏ của chim cốc lại có hình móc câu ở phần đầu phía trước. Chim cốc lặn rất giỏi, đôi chân dày của chúng lao xuống nước như một mái chèo mạnh mẽ, có thể lặn xuống độ sâu nhất 10 mét, thời gian có thể lên tới vài phút. Chúng được mệnh danh là nhà vô địch lặn.

Chim cốc được thuần hóa để bắt cá cho ngư dân.

Đôi mắt của nó có màu xanh lục và nó có thể tìm kiếm tôm cá trong nước. Nhưng sau khi chim cốc bắt được cá, nó không thể nuốt được ngay mà phải ném lên mặt nước thì mới nuốt được. Vì vậy, ngư dân sử dụng thói quen đặc biệt này để thuần hóa chúng thành công cụ bắt cá.

Kỹ nghệ thuần hóa chim cốc để bắt cá

Chim cốc phân bố ở nhiều nơi trên khắp thế giới, chủ yếu ở các vùng nước ở trung và hạ lưu các con sông. Ở Trung Quốc, chúng xuất hiện nhiều ở hạ nguồn sông Dương Tử. Vì cây thủy sinh xum xuê và nhiều loài cá nên nơi đây là nơi thích hợp nhất để chim cốc sinh sôi. Nghề đánh bắt chim cốc thuần dưỡng có từ rất xa xưa. Sách “Vật ngoại” của Dương Tuyết viết vào thời Đông Hán có ghi chép về việc thuần hóa chim cốc.

Một ngư dân đang đưa chim cốc đi bắt cá, ảnh chụp năm 1946.

Việc thuần hóa chim cốc thành cá không hề đơn giản và ngư dân không chỉ cần sự kiên nhẫn mà còn cần cả kinh nghiệm. Nếu một ngư dân muốn thuần hóa chim cốc, trước tiên người đó phải hiểu tính khí của từng con chim cốc, cách cho chúng uống và cho chúng ăn, làm thế nào để chúng tuân theo hiệu lệnh để có thể câu cá... Đây là những điều rất đặc biệt.

Thời gian thuần hóa tốt nhất đối với chim cốc bắt đầu từ khi chim cốc được 4 tháng tuổi. Sau 6 tháng, ngư dân bắt đầu buộc một sợi chỉ quanh cổ, thường là lõi rơm. Tất nhiên, việc buộc lõi rơm cũng rất đặc biệt, không được chặt hay lỏng mà phải vừa phải, ví dụ như chu vi miệng túi của chim cốc là hơn 6 cm thì dây buộc nói chung là khoảng 4 cm. Vì nếu thả lỏng, chúng sẽ ăn cá khi bắt được và thường thì đã no căng rồi chúng sẽ không bắt cá nữa. Còn nếu buộc chặt thì chúng sẽ không nuốt được cá nhỏ, ảnh hưởng đến tâm trạng săn bắt cá của chúng.

Chim ưng biển là loài chim dữ, không dễ gì thuần hóa.

Ban thưởng cho sự siêng năng và trừng phạt sự lười biếng là bí quyết quan trọng để ngư dân thuần hóa chim cốc. Sau khi chim cốc bắt được con cá lớn, anh ta liền cho nó một con cá nhỏ làm phần thưởng, đồng thời dùng lưới đánh cá để nâng chim cốc và con cá câu được cá lớn lên trước sự ghen tị của các loài chim cốc khác. Đối với những chú chim cốc chỉ muốn chơi dưới nước và không chăm chỉ câu cá, hãy cho chúng ăn ít hơn để chúng ghi nhớ.

Trong quá trình thuần hóa, những chú chim cốc luôn lười biếng sẽ bị chủ nhân loại bỏ và trở thành những chú chim cốc hoang dã. Một chú chim cốc ngoan ngoãn và chăm chỉ sẽ được ở bên cạnh chủ nhân suốt đời, chờ đợi sự sai khiến của chủ nhân. Các ngư dân rất quen thuộc với chim cốc quanh quẩn trong nhà mình. Họ đặt cho chúng những cái tên “rất kêu” dựa trên ngoại hình, tính cách, khả năng, v.v., chẳng hạn như "Ông già lớn", "Con dao quay màu vàng", "Con mèo nhanh nhẹn", “Đông phương bất bại”…

Các ngư dân rất quen thuộc với việc chim cốc quanh quẩn bên mình.

Trong quá trình đánh bắt bằng chim cốc, ngư dân trực tiếp gọi những cái tên này. Chim cốc cũng biết chủ đang gọi mình hay “ai” đó, và sẽ làm việc theo ý chủ. Khi cổ họng của chim cốc gần như phồng lên, chim cốc sẽ chủ động dừng bắt cá, hoặc ngoan ngoãn quay trở lại thuyền theo sự nhắc nhở của chủ nhân. Sau khi vớt cá ra, chúng sẽ được cho ăn một vài con cá nhỏ, sau đó lại thả xuống nước để câu tiếp.

Tuổi thọ của chim cốc khoảng 20 năm tuổi, độ tuổi đánh bắt tốt nhất là từ 3 đến 7 tuổi, chim cốc có thể bắt cá tốt trong hơn 10 năm. Trong những năm tháng cùng nhau lênh đênh sông nước, đêm ngày hòa hợp, ngư dân và chim cốc đã kết thành mối thâm tình. Cái chết của bất kỳ chú chim cốc nào là một điều đau đớn đối với họ. Họ sẽ chôn cất những chú chim cốc đã làm việc cả đời giống như những người thân yêu của họ.

Những tuyệt kỹ đúc kết ngàn năm sắp thất truyền

Hầu hết những chiếc thuyền lá liễu mà ngư dân chèo lái đi thả chim cốc đều dài hơn 3 mét. Mũi thuyền hơi hếch, thân dài và hẹp, nhỏ và linh hoạt. Họ lắc lư cho nó chuyển động, đôi khi thì chèo lái. Ai cũng khéo léo trong thao tác để con thuyền lao nhanh như một mũi tên bắn. Khoang trước của thuyền là một bể nước sinh hoạt, dùng để chứa những con cá đánh bắt được.

Hai bên mạn thuyền, thường có 4 đến 10 con chim cốc ngồi chồm hổm. Chúng ngẩng cao đầu, đôi khi khua cánh và đôi khi dùng miệng để tỉa lông, như thể chúng là những chiến binh sẵn sàng lên đường. Ở một số nơi, bè tre được sử dụng thay cho thuyền đánh cá.

Việc thả chim cốc có thể được thực hiện trên một thuyền hoặc hoạt động chung của nhiều thuyền.

Đại khái có hai cách để câu chim cốc: Một là thả thuyền trôi cùng chim cốc xuôi theo dòng sông, ngư dân luôn theo sát, liên tục xua chim cốc lặn bắt cá; Hai là bao vây kín hồ. Tức là, ở chỗ sâu và rộng của ngã 3 sông, ngư dân giăng lưới bao phủ mặt nước thành một vòng tròn lớn, rồi cùng chim cốc bắt cá trong bể này.

Việc thả chim cốc có thể được thực hiện trên một thuyền hoặc hoạt động chung của nhiều thuyền. Sau khi đến điểm bắt cá, đầu tiên ngư dân buộc một sợi dây rơm mỏng vào đáy cổ chim cốc, rồi lùa chim cốc xuống nước để câu cá. Các ngư dân thỉnh thoảng dùng bè tre đánh vào mặt nước, miệng không ngừng kêu to, điều này không chỉ khiến đàn cá bơi lội hoảng sợ, tạo điều kiện thuận lợi cho việc săn mồi của chim cốc mà còn thúc đẩy chim cốc hăng hái bắt cá.

Một ngư dân gắn bó lâu năm với nghề bắt cá bằng chim cốc.

Chim cốc bơi lội tung tăng trên mặt nước để tìm mồi, một khi cá bơi qua chúng sẽ lao xuống nước, mổ vào đầu cá rồi cắn xé, trong khi đó cá vùng vẫy một cách tuyệt vọng. Lúc này trên mặt nước sẽ nổi lên những lớp sóng gợn, ngư dân mới biết mình đã bắt được cá.

Sau khi chim cốc bắt được cá lên khỏi mặt nước, nó bơi vào mạn thuyền. Ngư dân dùng bè tre dẫn lên thuyền, vớt cá xong thì thưởng choc him cốc một con cá nhỏ. Rồi lại thả chim cốc xuống nước tìm cá. Khi gặp một con cá lớn, vài con chim cốc sẽ cùng nhau bắt nó. Một số mổ mắt cá, một số cắn đuôi cá, một số cầm vây cá và chúng rất hợp tác. Sau đó, chúng cùng nhau để đưa con cá lớn lên thuyền.

"Cảm ơn anh bạn, một con cá to!" - ảnh chụp từ năm 1946.

Một người câu cá có kinh nghiệm cũng có thể biết rằng chim cốc đã tìm thấy một con cá lớn hoặc một đàn cá, dựa trên các âm thanh khác nhau của chim cốc. Theo tín hiệu ưu tiên, chủ hàng sẽ đi theo chim cốc hoặc thông báo cho chim cốc khác đến nơi cá ở để câu cá.

Giữa ngư dân và mỗi con chim cốc luôn có mối liên hệ rất đặc biệt.

Mỗi đợt săn bắt cá thường diễn ra trong khoảng một giờ, sau đó ngư dân cho chim cốc lên thuyền và nghỉ ngơi nửa giờ trước khi tiếp tục cuộc săn bắt. Cả chim cốc và ngư dân đều không làm việc nhiều hơn 3 lần một ngày. Chim cốc ở dưới nước quá lâu sẽ làm giảm hiệu quả đánh bắt vì nguồn cá sẽ nhanh chóng bị cạn kiệt dần.

Khi nghỉ ngơi, người đánh cá thả chiếc bè tre xuống nước và neo thuyền. Sau một ngày hoạt động nhọc nhằn trên sông nước, người đánh cá để chim cốc nghỉ ngơi trên chiếc thuyền nhỏ trong khi họ ngồi xổm trên mũi tàu, châm một túi khói khô và nheo mắt. Dáng vẻ ngư dân ung dung chẳng khác gì mấy con chim cốc đang tỉa lông trên mạn thuyền.

Phút nghỉ ngơi thanh tĩnh của ngư dân và chim cốc sau mỗi ngày cùng nhau bắt cá.

Một con chim cốc thuần hóa có thể bắt khoảng 10 kg cá tươi mỗi ngày, nhưng khẩu phần ăn của chúng ít hơn, khoảng một kg cá nhỏ. Đối với ngư dân, thu nhập của họ là đáng kể. Vì vậy, chim cốc được ngư dân gọi là “báu vật” của mình. Trước những năm 1980, một con chim cốc được thuần hóa có thể đổi bán ngang giá một con bê.

Nghề thả chim cốc cần phải học hỏi công phu, do thầy truyền lại. Để thả được chim cốc, bạn không chỉ phải nắm vững tập quán sinh sống của chim cốc và học cách nuôi chúng, mà quan trọng hơn là bạn phải biết cách giao tiếp với chúng và cách thuần hóa, sai bảo chúng bắt cá. Vì vậy, nghề này hầu hết là gia truyền, ngư dân đánh bắt đa phần là cha con, cháu họ, anh em trong dòng tộc.

Nghề đánh cá bằng chim cốc hầu hết là gia truyền, nên nguy cơ biến mất là rất rõ rệt.

Từ những năm 1990, với nguồn lợi thủy sản ngày càng cạn kiệt, chi phí nuôi chim cốc tăng, và sự phát triển của các phương pháp đánh bắt hiện đại, phương pháp đánh bắt bằng chim cốc truyền thống đã biến mất ở hầu hết các vùng của trên thế giới.

Dường như, nghề bắt cá bằng chim cốc ngày nay chỉ đơn thuần là để biểu diễn cho khách du lịch xem.

Chỉ ở Vân Nam, Quảng Tây, Hồ Nam và những nơi khác của Trung Quốc, người ta vẫn thuần hóa chim cốc để bắt cá. Ở Nhật Bản, hoạt động này cũng còn, nhưng nặng về yếu tố nghi thức và trình diễn hơn là một lao động thường nhật.

Bắt cá bằng chim cốc từng là một phong tục tập quán, nhưng ngày nay, dường như nó chỉ đơn thuần là để biểu diễn cho khách du lịch xem.

LQ (T/h)