Gia đình - điểm tựa vững bền cho sự phát triển toàn diện của trẻ

Không gian phát triển đầu tiên của trẻ

Một trong nhiều gia đình lưu lại khoảng khắc bên hồ Hoàn Kiếm. Ảnh tư liệu: Khánh Hòa/TTXVN

Trong căn nhà nằm sâu giữa con hẻm nhỏ thuộc quận Đống Đa (Hà Nội), bữa cơm chiều của gia đình anh Nguyễn Đức Lâm và chị Hoàng Thị Oanh luôn tràn đầy tiếng cười. Hai đứa trẻ - một bé đang học lớp 6, một bé lớp 2 - ríu rít kể chuyện trường lớp, chuyện bạn bè, những niềm vui nho nhỏ trong ngày. Anh chị lắng nghe chăm chú, thỉnh thoảng lại xen vào bằng một câu hỏi nhẹ nhàng hay một lời động viên ấm áp.

Chị Oanh chia sẻ, dù công việc kế toán tại một công ty xuất nhập khẩu khiến chị bận rộn cả ngày, nhưng chưa bao giờ chị để mất khoảng thời gian quý giá bên các con, nhất là vào buổi tối. Đó cũng là khoảng thời gian ít ỏi để cả nhà cùng quây quần ăn cơm, trò chuyện, lắng nghe và hiểu nhau hơn.

Tiến sỹ Tâm lý học Lê Minh - giảng viên Khoa Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Thủ đô Hà Nội nhận định, gia đình không chỉ là nơi nuôi dưỡng về thể chất, mà còn là "không gian phát triển tâm hồn" đầu tiên của trẻ. Từ cha mẹ, trẻ học được cách yêu thương, cảm nhận, kết nối hay ngược lại, thu mình, né tránh và giấu kín cảm xúc.

Trong xã hội hiện đại, khi đời sống vật chất được cải thiện đáng kể, vai trò của cha mẹ không còn dừng lại ở việc "nuôi con khôn lớn" mà phải "cho con được là chính mình". Trẻ không chỉ cần cơm áo, mà cần sự hiện diện thực sự của cha mẹ: ánh mắt dịu dàng, cái ôm vỗ về, lời lắng nghe không vội phán xét và sự chấp nhận dù con đang buồn, tức giận hay thất vọng. Bối cảnh hiện nay với áp lực học hành, mạng xã hội, các chuẩn mực thành công khắt khe... khiến vai trò của gia đình càng trở nên thiết yếu, là điểm tựa tinh thần, là nơi an toàn để trẻ quay về sau những chông chênh, tổn thương. Chính trong không khí ấm áp ấy, nhân cách của trẻ được hình thành và phát triển. Một gia đình hạnh phúc không chỉ giúp trẻ lớn lên khỏe mạnh, mà còn vun đắp những phẩm chất đẹp như sự nhân ái, lòng quan tâm, biết chia sẻ và sống có trách nhiệm.

Thế nhưng, thực tế lại cho thấy một nghịch lý đáng buồn: Dù đời sống vật chất của nhiều gia đình đã khá lên, không ít trẻ em vẫn phải đối mặt với những vấn đề tâm lý như cô đơn, trầm cảm, thậm chí cảm thấy mình không được yêu thương. Tiến sỹ Lê Minh lý giải: Vấn đề không nằm ở chỗ trẻ có được đủ đầy về vật chất hay không, mà là ở sự kết nối thực sự giữa cha mẹ và con cái. Có những bậc cha mẹ yêu con bằng tất cả những hy sinh thầm lặng, nhưng lại “vắng mặt” về mặt cảm xúc. Họ quá bận rộn hoặc căng thẳng vì công việc, hoặc chỉ tương tác với con thông qua những lời dạy dỗ, chỉ trích hay kỳ vọng. Trong môi trường đó, trẻ dễ mất kết nối với chính bản thân mình, luôn sống trong cảm giác bất an, lo sợ bị đánh giá hay không đủ tốt.

Các nghiên cứu tâm lý gia đình chỉ ra rằng, trẻ em trong những gia đình có mức sống cao nhưng thiếu sự tương tác cảm xúc tích cực với cha mẹ có nguy cơ mắc chứng lo âu, trầm cảm cao hơn 30% so với những trẻ sống trong điều kiện vật chất trung bình nhưng nhận được tình cảm trọn vẹn.

Xây dựng mối quan hệ an toàn và yêu thương

Hạnh phúc của hai cha con người dân tộc Mông. Ảnh tư liệu: Nam Thái/TTXVN

Theo Tiến sỹ Lê Minh, chúng ta đang sống trong thời đại mà việc làm cha mẹ trở nên khó khăn hơn bao giờ hết. Công nghệ phát triển chóng mặt, thông tin bủa vây từ mọi phía, kỳ vọng của xã hội ngày càng đè nặng, trong khi quỹ thời gian dành cho con cái lại ngày một eo hẹp. Giữa guồng quay tất bật ấy, nhiều bậc cha mẹ vẫn đang nỗ lực hết sức: làm việc nhiều hơn, sẵn sàng đầu tư cho tương lai của con. Nhưng trong hành trình đó, không ít người đã bỏ quên điều quan trọng nhất, điều mà đứa trẻ thực sự cần, đó là một mối quan hệ an toàn và yêu thương.

Không phải chỉ số IQ, thành tích học tập hay kỹ năng thời thượng, yếu tố quan trọng nhất đối với sự phát triển toàn diện của một đứa trẻ chính là mối quan hệ gắn bó an toàn với cha mẹ. Đây là khẳng định được các chuyên gia tâm lý và nhiều nghiên cứu khoa học hiện đại đồng thuận. Một mối quan hệ tích cực, nơi trẻ được lắng nghe, được tôn trọng và được yêu thương vô điều kiện, chính là nền tảng để hình thành nhân cách, sự tự tin và khả năng thích ứng xã hội. Tuy nhiên, trong thực tế, nhiều bậc cha mẹ hiện nay vẫn bị cuốn vào guồng quay áp lực, kỳ vọng và xu hướng giáo dục kỹ năng mà quên đi điều cốt lõi ấy.

Theo chuyên gia tâm lý Lê Minh, việc nuôi dạy con không cần đến những kỹ thuật phức tạp hay phương pháp hiện đại, điều quan trọng nhất là người lớn phải đủ tỉnh táo, lựa chọn đồng hành cùng con thay vì kiểm soát. Tiến sỹ Lê Minh chỉ ra nguyên tắc nền tảng mà cha mẹ có thể thực hành mỗi ngày để nuôi dạy con: Đó là làm gương cho trẻ bằng đời sống cảm xúc của chính mình. Trẻ không học qua những bài giảng đạo lý mà qua cách người lớn hành xử trong đời sống hằng ngày. Khi cha mẹ biết thừa nhận cảm xúc, xin lỗi khi sai và điều chỉnh khi tức giận, đó là lúc trẻ học được sự trung thực, lòng tự trọng và khả năng quản lý cảm xúc, những kỹ năng cốt lõi để trưởng thành lành mạnh.

Ngoài ra cha mẹ cần lắng nghe thay vì phản ứng. Khi trẻ buồn bã, giận dữ hoặc thất vọng, nhiều cha mẹ có xu hướng vội vàng can thiệp, chỉnh sửa hay khuyên bảo. Nhưng điều trẻ cần không phải là lời khuyên ngay lập tức, mà là cảm giác được lắng nghe mà không bị đánh giá. Việc thừa nhận cảm xúc giúp các em phát triển khả năng tự điều tiết, từ đó giảm nguy cơ rối loạn hành vi và các vấn đề tâm lý trong tương lai.

Cha mẹ cần đặt giới hạn bằng sự tôn trọng. Trẻ cần có khuôn khổ, nhưng khuôn khổ đó không nên được xây dựng bằng mệnh lệnh hay đe dọa. Khi cha mẹ đưa ra nguyên tắc rõ ràng dựa trên tình yêu thương và sự tôn trọng, trẻ sẽ học được cách chịu trách nhiệm vì hiểu, chứ không phải vì sợ hãi.

“Chúng ta cần kết nối với trẻ bằng sự đồng cảm trước khi kỳ vọng trẻ nghe lời hay thay đổi hành vi” – Tiến sỹ Lê Minh nhấn mạnh. Khi trẻ cảm nhận được rằng cha mẹ thật sự hiểu và tôn trọng mình, gia đình sẽ trở thành nơi an toàn nhất để các em quay về, bất kể ngoài kia cuộc sống có khó khăn đến đâu.

Phương Thanh (TTXVN)