Giải mã bí ẩn chùa Phật Tích

Cuốn sách do Thượng tọa, Tiến sỹ Thích Đức Thiện và Thạc sỹ Nguyễn Thái Bình đồng chủ biên, tập hợp các bài nghiên cứu của các nhà khoa học, nhà nghiên cứu về giá trị lịch sử, văn hóa chùa Phật Tích; những đóng góp quan trọng về tôn giáo, lịch sử, văn hóa, nghệ thuật... của chùa Phật Tích trải qua chiều dài lịch sử dân tộc.

Bìa cuốn sách "Phật tích - Trung tâm Phật giáo cổ nhất Việt Nam".

Hình thành từ Ấn Độ vào khoảng thế kỷ VI trước Công nguyên, Phật giáo được truyền vào Việt Nam ngay từ đầu Công nguyên bằng đường biển thông qua các nhà sư Ấn Độ. Vào khoảng thế kỷ VI, Luy Lâu (trị sở quận Giao Chỉ) là trung tâm Phật giáo lớn nhất Việt Nam đã được sử sách ghi nhận.

Là một tôn giáo ngoại sinh được du nhập vào nước ta nhưng Phật giáo ngay sau khi du nhập đã tự điều chỉnh và biến đổi, “bản địa hóa” cho phù hợp với tín ngưỡng và tâm thức dân gian của người Việt Nam. Chính vì vậy, Phật giáo đã nhanh chóng trở thành một tôn giáo ngày càng giữ vị trí quan trọng trong đời sống tâm linh của người Việt.

Đặc biệt ở thời kỳ Lý-Trần, Phật giáo đã đạt đến cực thịnh với sự ra đời của nhiều công trình Phật giáo tiêu biểu, trong đó có chùa Phật Tích, còn gọi là chùa Vạn Phúc - nằm ở sườn phía nam núi Phật Tích (còn gọi núi Lạn Kha, Non Tiên), xã Phật Tích, huyện Tiên Du, tỉnh Bắc Ninh.

Cuốn sách cho biết, ngay từ những thế kỷ đầu Công nguyên, Phật Tích đã nằm trong địa bàn diễn ra cuộc gặp gỡ giữa Phật giáo Ấn Độ và tín ngưỡng dân gian Việt cổ. Trên cơ sở đó hình thành trung tâm Phật giáo đầu tiên ở nước ta (trung tâm Dâu - Luy Lâu), nhà sư Ấn Độ Khâu Đà La đã về đây dựng chùa và truyền đạo. Nhưng phải đến đời Lý (1009-1225) thì chùa Phật Tích mới được xây dựng với quy mô lớn. Chùa Phật Tích được triều Lý ưu ái đặc biệt bởi nó nằm trong vùng văn hóa lâu đời của xứ Kinh Bắc, quê hương của vua Lý.

Theo tài liệu cổ, chùa Phật Tích được khởi dựng vào năm Long Thụy Thái Bình thứ 4 (1057). Năm 1066, vua Lý Thánh Tông lại cho xây dựng một cây tháp cao. Sau khi tháp đổ mới lộ ra ở trong đó bức tượng Phật A Di Đà bằng đá xanh nguyên khối được dát ngoài bằng vàng. Để ghi nhận sự xuất hiện kỳ diệu của bức tượng này, làng gần kề chùa đổi tên là Phật Tích và dời cả lên trên sườn núi.

Kể từ khi xây dựng (năm 1057), chùa Phật Tích đã được các triều đại chọn sử dụng vào các công việc xã hội ngoài phạm vi tôn giáo một cách hiệu quả. Sử cũ chép rằng, năm 1071, vua Lý Thánh Tông đến thăm chùa, viết chữ “Phật” dài 1 trượng 6 thước và cho khắc bia, dựng ở chùa Phật Tích. Các thư tịch cổ còn chép: Năm 1279-1280, vua Trần Nhân Tông và quần thần sáng tác tập thơ Bảo Hòa dư bút tại chùa Phật Tích. Khoảng năm 1337-1347, nhà Trần xây dựng thư viện lớn trên núi Phật Tích. Danh nho Trần Tôn được cử trông coi thư viện này.

Sách Đại Nam nhất thống chí còn chép rằng: Chùa Vạn Phúc ở núi Lạn Kha, xã Phật Tích, huyện Tiên Du, dựng thời Lý Thánh Tông... Năm Xương Phù thứ 8 (1384), Thượng hoàng Trần Nghệ Tông cho thi Thái học sinh ở đây. Thời Lê Hiển Tông, niên hiệu Cảnh Hưng (1740-1786), mở yến hội tại đây. Do vị trí đắc địa của ngôi chùa, từ lâu trong dân gian đã từng lưu truyền nhiều truyền thuyết về chàng Vương Chất giả làm tiều phu mải mê xem tiên đánh cờ đến nỗi để mục cả cán rìu, hay huyền thoại về mối tình giữa Từ Thức với nàng tiên Giáng Hương gắn liền với lễ hội hoa mẫu đơn...

Những cổ tích huyền thoại đó làm cho khung cảnh chùa Phật Tích thêm huyền ảo, góp phần làm cho ngôi chùa thêm sức hấp dẫn đối với tín đồ và khách thập phương.

“Phật Tích - Trung tâm Phật giáo cổ nhất ở Việt Nam” được kết cấu gồm 2 phần: “Phật Tích - Giá trị lịch sử và văn hóa” và “Phật Tích – Đỉnh cao nghệ thuật kiến trúc thời Lý”. Các bài viết đi sâu khẳng định những giá trị lịch sử, nghệ thuật quý giá, những đóng góp quan trọng về lịch sử, văn hóa của chùa Phật Tích trong dòng chảy lịch sử dân tộc.

"Nhiều bài nghiên cứu đã thể hiện sự quan tâm, đề xuất việc bảo tồn, tôn tạo, phục hồi hệ thống các di tích chùa, tháp nhằm xây dựng Phật Tích thành trung tâm văn hóa-du lịch tâm linh và sinh thái, đáp ứng nhu cầu sinh hoạt Phật giáo của các tăng ni, Phật tử, nhu cầu chiêm bái, tham quan du lịch của đông đảo người dân trong và ngoài nước," Thượng tọa Thích Đức Thiện chia sẻ.

Không chỉ là một trung tâm Phật giáo, chùa Phật Tích còn lưu giữ một kho tàng truyền thuyết và sinh hoạt văn hóa-văn nghệ dân gian. Tất cả những di sản văn hóa phi vật thể đó một lần nữa khẳng định lịch sử lâu đời của chùa Phật Tích, đồng thời cho thấy nơi đây còn là một trung tâm tín ngưỡng và văn hóa lớn của người Việt.

Năm 1947, thực dân Pháp chiếm đóng chùa Phật Tích đã phá hủy hoàn toàn kiến trúc ngôi chùa, chỉ còn lại các lớp nền móng và một số di vật, cổ vật. Năm 1959, chùa được dựng tạm mấy gian nhà nhỏ để bảo vệ pho tượng Phật A Di Ðà. Dẫu trải qua nghìn năm lịch sử, chùa xưa tháp cũ không còn nữa, nhưng “đại danh lam” chùa Phật Tích thời Lý còn để lại là những di sản văn hóa quý giá như: Quy mô nền móng với bốn lớp nền to lớn, cùng với gạch ngói, chân cột, linh thú, đặc biệt là pho tượng Phật A Di Ðà làm từ đá xanh nguyên khối được công nhận là Bảo vật Quốc gia.

Với giá trị to lớn nhiều mặt, chùa đã được Nhà nước xếp hạng là Di tích lịch sử văn hóa quốc gia năm 1962 và Di tích Quốc gia Đặc biệt năm 2014.

Mai Linh