Giải mã những bí ẩn dưới lòng đất ở Hoàng thành Thăng Long

4.860 ngày khám phá lòng đất

Những khám phá khảo cổ học dưới lòng đất tại 18 Hoàng Diệu và khu vực xây dựng Nhà Quốc hội, các nhà khảo cổ đã tìm thấy một quần thể gồm 53 dấu tích nền móng công trình kiến trúc, 7 móng tường bao, 6 giếng nước. Phát hiện này minh chứng xác thực cho sự tồn tại của Kinh đô Thăng Long hoa lệ dưới vương triều Lý và được xem là phát hiện quan trọng nhất của khảo cổ học Việt Nam. Nhờ đó, Hoàng thành Thăng Long đã được UNESCO ghi danh là Di sản văn hóa thế giới vào tháng 10-2010.

Các nhà khảo cổ học giới thiệu về hiện vật khai quật được ở Khu di tích Hoàng thành Thăng Long.

Kể từ đó, mặc dù khảo cổ học đã minh chứng thuyết phục rằng, các dấu tích nền móng kiến trúc cung điện thời Lý là kiến trúc gỗ, có bộ mái lợp ngói rất công phu, tráng lệ, hiếm có nơi nào có được, song hình thái tổng thể của kiến trúc cung điện thời Lý vẫn là điều bí ẩn. Các công trình kiến trúc thời Lý đã bị thất truyền, khiến cho việc phục dựng trở nên vô cùng khó khăn.

Trong nhiều năm cần mẫn, kiên trì, thầm lặng nghiên cứu và dựa trên 4 nguồn tư liệu: Khảo cổ học, mô hình kiến trúc, tư liệu minh văn và tư liệu nghiên cứu so sánh với các cung điện cổ ở Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Viện Nghiên cứu Kinh thành (nay là Viện Khảo cổ học, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam) đã từng bước giải mã hình thái kiến trúc cung điện Việt Nam thời Lý. Phát hiện quan trọng và là chìa khóa vàng để giải mã thành công về hình thái kiến trúc cung điện thời Lý, đó là kiến trúc đấu củng, một kỹ thuật đỡ mái và trang trí cực kỳ phức tạp, thể hiện trình độ xây dựng bậc thầy của cha ông.

Theo PGS, TS Đào Tuấn Thành, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội: “Cuộc khai quật Khu di tích Hoàng thành Thăng Long được đánh giá là có quy mô lớn nhất trong lịch sử khảo cổ học Việt Nam. Kết quả cuộc khai quật này đã phát lộ một quần thể di tích lớn về Thăng Long - Hà Nội với nhiều loại hình di tích kiến trúc chồng xếp lên nhau qua suốt 1.300 năm, từ thời An Nam đô hộ phủ đến thời Lý - Trần - Lê, phản ánh lịch sử lâu dài, độc đáo của Thăng Long - Hà Nội, tiêu biểu cho lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc. Đây cũng là lần đầu tiên tìm được hệ thống các loại hình di vật với số lượng lớn khoảng vài triệu di vật khảo cổ gồm đồ gốm, vật liệu kiến trúc, đồ kim loại, di cốt động vật, di cốt mộ táng… phản ánh sinh động về nhiều mặt của đời sống văn hóa, xã hội Hoàng cung Thăng Long qua các thời kỳ lịch sử”.

Khi những hố khai quật đầu tiên mở ra tại khu vực 18 Hoàng Diệu, hiện lên trước mắt các nhà khảo cổ là hàng vạn hiện vật nằm chen chúc, lớp lớp dấu vết của các triều đại Lý – Trần – Lê Sơ. Ẩn dưới từng tầng trầm tích là một phần lịch sử kinh đô xưa, nhưng tất cả chỉ tồn tại trong những mảnh rời rạc, lỡ dở, đứt đoạn. Các nhà khoa học đọc lại lịch sử từ những mảnh ngói vỡ, những đường gờ trang trí, những nếp chạm hoa văn nhỏ đến mức có khi chỉ nhìn rõ dưới kính lúp. Không chỉ giải mã về kiến trúc cung điện, các nhà khảo cổ học đã giải mã thành công cuộc sống hoàng cung xưa, hiện lên qua các loại hình đồ gốm, đồ sành, từ các vật dụng ngự dụng đến đồ tế lễ, đồ trang trí, phản ánh một đời sống khá sung túc.

Hiện vật các loại ngói cung điện tìm thấy trong các đợt khai quật ở Khu di tích Hoàng thành Thăng Long.

Theo PGS, TS Bùi Minh Trí, nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu Kinh thành, Chủ nhiệm Dự án “Nghiên cứu, chỉnh lý, đánh giá giá trị và lập hồ sơ khoa học Khu di tích Hoàng thành Thăng Long", các nhà khảo cổ học đã hoàn thành toàn bộ khối lượng công việc mang tính đột phá, đạt được những thành tựu khoa học quan trọng, giải mã thành công các tầng lớp bí ẩn dưới lòng đất Hoàng thành Thăng Long. Thành quả này đã tạo nên cơ sở khoa học vững chắc cho việc phục dựng, bảo tồn và quảng bá di sản thế giới mang giá trị ngàn năm. “Đó là mồ hôi, công sức, trí tuệ và cả nước mắt của các nhà khoa học đã thực hiện suốt 4.860 ngày qua để giải mã Hoàng cung Thăng Long. Không có phương pháp sẵn có nào để dựa vào bởi khảo cổ học đô thị ở Việt Nam khi đó gần như là vùng trắng. Chúng tôi phải tự mày mò từ thuật ngữ mô tả, hệ thống phân loại đến phương pháp lập hồ sơ khoa học”, PGS, TS Bùi Minh Trí khẳng định.

Khối lượng công việc khổng lồ

Nghiên cứu, phân loại chỉnh lý di vật khảo cổ học – những mảnh vỡ của lịch sử - luôn là một thách thức lớn và là công việc đòi hỏi sự tỉ mỉ và sự bền bỉ. Để có thể đánh giá được vai trò, chức năng của các đồ dùng, vật dụng trong đời sống Hoàng cung Thăng Long xưa, vấn đề then chốt là phải xác định được loại hình, chức năng, niên đại và nguồn gốc sản xuất của từng hiện vật.

Để giải quyết thách thức này, Viện Nghiên cứu Kinh thành đã đầu tư sâu vào nghiên cứu so sánh, xây dựng một hệ thống thuật ngữ khoa học, tiêu chí đặc trưng về niên đại và nguồn gốc. Kết quả nghiên cứu, phân loại các loại hình di vật đồ dùng trong Hoàng cung, Viện Nghiên cứu Kinh thành đã có nhiều phát hiện khoa học mang tính bước ngoặt, minh chứng sinh động và làm sâu sắc hơn nhiều khía cạnh về đời sống, kinh tế, văn hóa, tôn giáo, xã hội và giao lưu kinh tế của Kinh đô Thăng Long qua các triều đại.

Hiện vật khảo cổ ở Khu di tích Hoàng thành Thăng Long.

Trong đó, phát hiện quan trọng và có ý nghĩa khoa học lớn là phát hiện về những đồ sứ đích thực thời Lý. Đó là những đồ sứ cao cấp, có phẩm cấp đạt trình độ tuyệt hảo như đồ sứ Trung Quốc thời Tống. Đây được xem là phát hiện cực kỳ quan trọng, minh chứng thuyết phục về lịch sử phát minh đồ sứ Việt Nam có từ thời Lý.

Trong 15 năm qua, Viện Nghiên cứu Kinh thành đã nhiệt huyết nghiên cứu và đạt được nhiều thành tựu khoa học, đã công bố: 17 cuốn sách liên quan đến Hoàng thành Thăng Long và Kinh thành cổ Việt Nam; 112 bài nghiên cứu đăng trên các sách và tạp chí uy tín trong nước; 15 bài nghiên cứu đăng trên các sách và tạp chí uy tín quốc tế; 66 bài viết tham luận hội thảo, tọa đàm khoa học trong nước và quốc tế...

Theo TS Hà Văn Cẩn, Viện trưởng Viện Khảo cổ học (Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam), để có được cái nhìn sâu sắc, toàn diện và chân thực về giá trị của những phát hiện khảo cổ học tại khu di sản Hoàng thành Thăng Long như ngày hôm nay, chúng ta phải ghi nhận những nỗ lực nghiên cứu khoa học miệt mài của các nhà khảo cổ học Việt Nam, đặc biệt là sự đóng góp quan trọng của Viện Nghiên cứu Kinh thành trong suốt chặng đường 15 năm qua.

Hiện vật khảo cổ ở Khu di tích Hoàng thành Thăng Long.

"Viện Nghiên cứu Kinh thành đã thực hiện Dự án này bằng tâm huyết và trách nhiệm cao nhất, đạt được những thành tựu có ý nghĩa lịch sử sâu sắc. Viện đã thực hiện một khối lượng công việc khổng lồ: Từ việc chỉnh lý hàng triệu di vật, xử lý dữ liệu khảo cổ phức tạp, đến việc giải mã những bí ẩn về kiến trúc cung điện trong Hoàng cung Thăng Long đã thất truyền nhiều thế kỷ. Công tác nghiên cứu đã đi sâu vào lĩnh vực kiến trúc cung điện, làm rõ hình thái kiến trúc thời Lý, Trần và điện Kính Thiên thời Lê sơ – "linh hồn" của Kinh đô Thăng Long. Bên cạnh đó, việc phân tích chuyên sâu về các loại đồ gốm Việt Nam và gốm sứ ngoại nhập đã không chỉ tái hiện sinh động đời sống vật chất, nghi lễ trong Hoàng cung, mà còn khẳng định vị thế ngoại giao và giao thương của Thăng Long trong mạng lưới châu Á. Những thành tựu này là nền tảng tri thức khoa học, góp phần làm sâu sắc và sáng rõ hơn giá trị nổi bật toàn cầu của Khu di tích Hoàng thành Thăng Long, đưa giá trị đó đến với công chúng", TS Hà Văn Cẩn khẳng định.