Giải mã vụ ông Duterte bị ICC bắt

Gần ba năm sau khi rời ghế tổng thống, cựu Tổng thống Philippines Rodrigo Duterte đã bị nhà chức trách nước này bắt tại thủ đô Manila (Philippines). Việc bắt ông Duterte được thực hiện theo yêu cầu của Tòa án Hình sự Quốc tế (ICC) - nơi đang điều tra các cáo buộc về “tội ác chống nhân loại” trong sáu năm cầm quyền của nhà lãnh đạo này.

Ông Duterte ngay lập tức bị cảnh sát tạm giữ khi ông đến sân bay quốc tế Manila khi vừa trở về từ Hong Kong (Trung Quốc) hôm 11-3.

Vụ ICC bắt ông Duterte đánh dấu lần đầu tiên một lãnh đạo Philippines phải đối mặt vụ kiện trước một tòa án quốc tế. Điều này càng hiếm gặp hơn khi Philippines không còn là thành viên của ICC — ông Duterte đã rút Philippines khỏi tòa án này vào năm 2019 — và do đó Manila không có nghĩa vụ pháp lý quốc tế phải bắt một người có lệnh truy nã của ICC.

Vậy ông Duterte bị cáo buộc những gì, điều gì đã khiến chính quyền ông Marcos tuân theo lệnh bắt vị cựu tổng thống?

Cảnh sát chờ ở sân bay quốc tế Manila (Philippines) để bắt cựu Tổng thống Philippines Rodrigo Duterte vào ngày 11-3. Ảnh: AFP

Ông Duterte bị cáo buộc tội danh gì?

ICC chưa đưa ra tuyên bố chính thức về cáo buộc cụ thể đối với ông Duterte.

Tòa án có trụ sở tại The Hague đã điều tra các cáo buộc ông Duterte về “tội ác chống nhân loại” từ năm 2018, khi ông vẫn còn đương chức. Cuộc điều tra từng bị tạm dừng vào năm 2021 theo yêu cầu của chính phủ Philippines nhưng đã được nối lại vào năm 2023.

Ông Duterte tranh cử tổng thống năm 2016 với cam kết duy nhất là trấn áp tội phạm ở Philippines.

Ngay sau khi nhậm chức vào ngày 30-6-2016, ông Duterte phát động chiến dịch trấn áp khốc liệt, bị các lãnh đạo Công giáo ở Philippines mô tả là “triều đại khủng bố”. Theo hồ sơ cảnh sát, hơn 7.000 người đã bị giết trong các chiến dịch chống ma túy trong suốt sáu năm ông Duterte cầm quyền.

Các nhà hoạt động nhân quyền cho rằng con số thực tế vượt quá 30.000 người, bao gồm cả những người bị các tay súng không rõ danh tính sát hại, mà sau này có một số được cho là cảnh sát.

Các nhà hoạt động nhân quyền và luật sư đại diện cho gia đình các nạn nhân đã thu thập bằng chứng từ hàng trăm vụ án để trình lên ICC.

Ông Duterte nhiều lần bảo vệ hành động của ông. Ngay trong phiên điều trần tại thượng viện Philippines hồi tháng 10-2024, vị cựu tổng thống khẳng định không có gì phải “xin lỗi hay biện minh” về cuộc chiến chống ma túy.

Cũng tại phiên điều trần đó, ông Duterte thừa nhận rằng khi còn là thị trưởng TP Davao (miền nam Philippines), ông đã duy trì một “biệt đội tử thần” gồm các băng nhóm xã hội đen để xử lý các tội phạm. Một số vụ trong số này cũng đã được đưa vào đơn kiện gửi lên ICC.

Quyền tài phán của ICC với Philippines

Trước khi ông Duterte bị bắt, ông Marcos Jr nhiều lần bác bỏ quyền tài phán của ICC đối với Philippines cũng như vụ án của ông Duterte, thậm chí từng tuyên bố thẳng thừng rằng ông coi ICC là “mối đe dọa” đối với chủ quyền đất nước.

Tháng 7-2023, một năm sau khi nhậm chức, Tổng thống Marcos Jr khẳng định Philippines “sẽ không hợp tác” với ICC “dưới bất kỳ hình thức nào” sau khi ICC tuyên bố nối lại cuộc điều tra về ông Duterte.

Đầu năm 2024, ông Marcos Jr tiếp tục nhấn mạnh: “Tôi xin nói điều này lần thứ 100: Tôi không công nhận quyền tài phán của ICC tại Philippines. Chính phủ Philippines sẽ không động tay giúp bất kỳ cuộc điều tra nào của ICC”.

Tuy nhiên, bối cảnh chính trị trong nước dẫn đến những thay đổi trong lập trường của ông Marcos Jr với ICC, theo giới quan sát.

Trở lại năm 2022, khi tranh cử tổng thống, ông Marcos Jr đã liên danh với bà Sara Duterte - con gái ông Duterte - và giành chiến thắng áp đảo nhờ cam kết tiếp tục các chính sách của cựu tổng thống.

Nhưng liên minh này bắt đầu rạn nứt khi những người ủng hộ gia đình ông Duterte kêu gọi phế truất ông Marcos Jr sau vụ mục sư Apollo Quiboloy bị chính quyền bắt.

Mâu thuẫn chính thức bùng nổ khi Phó Tổng thống Sara Duterte bị điều tra vì cáo buộc lạm dụng hàng triệu USD ngân sách chính phủ và bị các đồng minh của ông Marcos Jr luận tội vào cuối năm 2024.

Kể từ đó, hai phe lao vào cuộc đối đầu chính trị toàn diện trong bối cảnh cuộc bầu cử giữa kỳ ở Philippines sắp diễn ra vào tháng 5 tới.

Sáng 11-3, văn phòng của ông Marcos Jr cho biết đã nhận được bản sao lệnh bắt của ICC với ông Duterte.

“Cựu Tổng thống Duterte hiện đã bị nhà chức trách tạm giữ” - theo tuyên bố của văn phòng tổng thống Philippines. Tuyên bố cho biết ông Duterte “có sức khỏe tốt”.

Viết trên Facebook, cố vấn pháp lý trưởng của Tổng thống Marcos Jr - ông Juan Ponce Enrile khẳng định luật pháp Philippines “không liên quan” rắc rối pháp lý hiện tại của ông Duterte.

“Vấn đề pháp lý của ông ấy xuất phát từ các luật có hiệu lực tại ICC. Luật sư của ông ấy nên cố gắng lấy bản sao cáo trạng của ICC để biết lý do vì sao ông ấy bị bắt” - ông Enrile lưu ý.

Chuyện gì tiếp theo?

Cựu Tổng thống Philippines Rodrigo Duterte tại Hong Kong (Trung Quốc) hôm 9-3. Ảnh: AL JAZEERA

“Nếu tôi không tuân thủ, các anh cứ việc giết tôi” - ông Duterte nói với các sĩ quan cảnh sát bắt ông tại sân bay.

Trong một video do con gái út của ông Duterte - cô Veronica Duterte, đăng trên Instagram, cựu tổng thống đã chất vấn nhà chức trách: “Tôi đã vi phạm luật nào, tội gì?”.

Trong chuyến thăm Hong Kong hôm 8-3, ông Duterte từng bình luận về việc bị bắt: “Nếu số phận tôi đã an bài như vậy, thì cũng đành chấp nhận. Tôi không thể làm gì khác”.

Ông Salvador Panelo, cựu cố vấn pháp lý của ông Duterte, gọi vụ bắt là “bất hợp pháp”, cho rằng cựu tổng thống “bị tước quyền có luật sư” vào thời điểm bị bắt.

Liên minh Quốc tế vì Nhân quyền tại Philippines (ICHRP) nhận định với Al Jazeera rằng việc giam ông Duterte là “bước đi chưa từng có tiền lệ hướng tới công lý” cho hàng nghìn nạn nhân của cuộc chiến chống ma túy.

“Việc bắt ông Duterte là khởi đầu của tiến trình quy trách nhiệm đối với những vụ sát hại hàng loạt đã định hình nên chính quyền tàn bạo của ông ấy” theo Chủ tịch ICHRP Peter Murphy.

Rise Up, nhóm phụ nữ có người thân bị giết trong cuộc chiến chống ma túy, cũng hoan nghênh vụ bắt và cam kết “theo dõi chặt chẽ tiến trình truy tố ông Duterte đến cùng”.

“Chúng tôi kêu gọi và ủng hộ việc ông Duterte nhanh chóng đầu hàng và bị chuyển giao cho ICC” - theo tuyên bố của nhóm này.

Hiện vẫn chưa rõ khi nào ông Duterte sẽ bị đưa đến The Hague.

THẢO VY