Giải pháp cân bằng cho sách giáo khoa

Mỗi năm, câu chuyện sách giáo khoa (SGK) lại nóng lên, bởi đây là một trong những chiếc chìa khóa mở ra cánh cửa đổi mới giáo dục.

Cần sự thẩm định nghiêm ngặt

Giải quyết bài toán sách SGK không chỉ là chuyện vài cuốn sách, mà là lựa chọn giữa thống nhất và đa dạng trong triết lý giáo dục. Nhiều thập kỷ qua, chúng ta đã đi từ mô hình bộ SGK duy nhất do nhà nước biên soạn sang "1 chương trình, nhiều bộ SGK". Cả hai dù đều để lại dấu ấn nhưng cũng bộc lộ hạn chế và giờ là lúc cần một lời giải cân bằng, khả thi hơn.

Tôi cho rằng mô hình 1 bộ SGK từng hoàn thành sứ mệnh lịch sử: tạo ra mặt bằng kiến thức chung, thống nhất tuyệt đối, bảo đảm công bằng tiếp cận khi đất nước còn khó khăn. Nhưng sự độc quyền này kéo theo độc quyền tư duy: giáo viên bị bó buộc; học sinh "học vẹt", thi cử bám câu chữ trong sách, triệt tiêu sự sáng tạo. Khi mục tiêu đổi mới căn bản, toàn diện được đặt ra, mô hình này trở nên lạc hậu.

Chủ trương "1 chương trình, nhiều bộ SGK" xuất hiện sau đó như cú hích phá vỡ độc quyền, mở ra không gian cạnh tranh học thuật, trao quyền cho giáo viên. Nhưng thay vì cạnh tranh để có SGK chất lượng, đôi khi lại thành cuộc đua tiếp thị; phụ huynh hoang mang, học sinh bối rối, chi phí xã hội tăng; gánh nặng lựa chọn rơi vào nhà trường - vốn không phải nơi nào cũng đủ năng lực thẩm định. Nguy cơ bất bình đẳng lộ rõ khi điều kiện giữa các địa phương chênh lệch. Việc học sinh chuyển trường, chuyển cấp trở thành trở ngại khi cùng chương trình nhưng khi SGK khác đi có thể sẽ mất kết nối giữa các cấp, các lớp học.

Sách giáo khoa chuẩn sẽ là “sàn” chất lượng quốc gia, bảo đảm cho mọi học sinh tiếp cận. Ảnh: TẤN THẠNH

Kinh nghiệm quốc tế cho thấy nhiều nước đã cân bằng vấn đề SGK thành công. Nhật Bản duy trì một chương trình thống nhất nhưng cho phép nhiều sách của các NXB khác nhau, tất cả phải qua thẩm định nghiêm ngặt của Bộ Giáo dục. Hàn Quốc có bộ sách chuẩn cho môn cốt lõi, đồng thời phê duyệt sách tư nhân đủ chất lượng dùng song song.

Singapore kết hợp sách chuẩn với kho tài liệu điện tử mở để giáo viên và học sinh tự do lựa chọn. Ngay cả Phần Lan - với biểu tượng về giáo dục khai phóng - vẫn có khung năng lực tối thiểu toàn quốc, dựa vào đó giáo viên và NXB phát triển tài liệu đa dạng nhưng không chệch chuẩn đầu ra...

Điểm chung của các nước nêu trên là đa dạng hóa SGK đi kèm "sàn" chất lượng tối thiểu và cơ chế giám sát minh bạch để tránh phân mảnh.

Từ thực tiễn và kinh nghiệm quốc tế, tôi tin rằng mô hình khả thi cho Việt Nam là "1+N": 1 bộ SGK chuẩn do nhà nước biên soạn, giữ bản quyền và phát hành PDF miễn phí; cùng nhiều bộ sách khác làm tài liệu tham khảo. SGK chuẩn sẽ là "sàn" chất lượng quốc gia, bảo đảm mọi học sinh tiếp cận cùng chuẩn kiến thức.

Khâu in ấn - phát hành SGK, vốn có chi phí lớn nhất, phải qua đấu thầu công khai để phá độc quyền kinh tế, giảm giá thành. Các sách tham khảo - gồm SGK khác, sách bài tập, chuyên đề - vận hành theo cơ chế thị trường, khuyến khích sáng tạo nhưng cần thẩm định để loại bỏ tài liệu sai lệch hoặc kém chất lượng.

Hai trụ cột gốc rễ

Giải pháp nêu trên cân bằng mâu thuẫn cốt lõi: SGK chuẩn bảo đảm thống nhất và bình đẳng; sách tham khảo phong phú, khơi dậy sự sáng tạo. "Hữu xạ tự nhiên hương", SGK nào hay, tốt, rẻ thì người dùng sẽ lựa chọn.

Dù vậy, mô hình nào cũng khó thành công nếu thiếu 2 trụ cột. Thứ nhất, năng lực và quyền tự chủ của giáo viên. Giáo viên giỏi sẽ biến SGK chuẩn thành khung sườn, đồng thời chắt lọc tinh hoa từ tài liệu khác để thiết kế bài giảng. Cần đầu tư bồi dưỡng chuyên môn, kỹ năng và trao quyền thực sự cho giáo viên.

Thứ hai, cải cách triệt để việc kiểm tra - đánh giá. Khi đề thi vẫn bám vào câu chữ của một bộ SGK, sách đó sẽ thành "cái gông pháp lệnh". Muốn giải phóng việc dạy và học, thi cử phải bám chuẩn đầu ra của Chương trình Giáo dục phổ thông 2018, đo lường năng lực phân tích, giải quyết vấn đề, sáng tạo, ngôn ngữ - thay vì trí nhớ máy móc.

Lợi ích của mô hình "1+N" không chỉ là về sư phạm. Nhà nước nắm bản quyền SGK và phát hành PDF miễn phí sẽ giảm gánh nặng chi phí, nhất là ở vùng sâu, vùng xa. Việc đấu thầu in ấn sẽ tạo cạnh tranh lành mạnh, ngăn độc quyền giá. Việc này cũng giúp giảm áp lực lựa chọn cho phụ huynh, tạo mặt bằng chất lượng chung, đồng thời vẫn duy trì không gian đổi mới và thích ứng của địa phương.

Nếu chậm cải cách thi cử, SGK chuẩn có thể thành "cẩm nang" duy nhất và sẽ vô hiệu hóa sách tham khảo. Nếu bồi dưỡng giáo viên không đồng bộ, quyền tự chủ dễ dẫn đến chênh lệch chất lượng. Nếu thiếu giám sát, đấu thầu in ấn thì dễ biến tướng thành nhóm lợi ích. Do đó, đòi hỏi cần có cơ chế kiểm tra định kỳ, công khai kết quả, sẵn sàng điều chỉnh chính sách...

TS Hoàng Ngọc Vinh