Giải pháp nào cho sàn giao dịch số hàng phế liệu

Đa số doanh nghiệp đồng thuận

Theo báo cáo “Thiết kế Sàn giao dịch số cho ngành nhựa tái chế tại Việt Nam: Đánh giá nhu cầu và Đề án chiến lược” được tổ chức UNDP công bố cuối năm 2024, thị trường phế liệu và nhựa tái chế được đánh giá đang có sự phân mảnh, nhỏ lẻ và thiếu minh bạch.

Phần lớn giao dịch trên thị trường được thực hiện qua mạng lưới thương lái, điểm thu mua và quan hệ quen biết dựa trên niềm tin và thỏa thuận miệng. Mỗi ngày, các cơ sở tái chế phải làm việc với hàng chục nhà cung cấp nhỏ, khiến quy trình thu mua phức tạp và tốn kém chi phí giao dịch. Nguồn nguyên liệu đầu vào của ngành tái chế chủ yếu (94%) đến từ thị trường nội địa. Trong đó gần một nửa cơ sở tái chế (46%) lấy hơn 80% vật liệu ngay trong phạm vi nội tỉnh khiến việc kết nối cung - cầu theo khu vực địa lý trở thành yêu cầu thiết yếu nếu muốn phát triển một sàn giao dịch số thực sự hữu ích.

Điểm tích cực theo các chuyên gia của UNDP là hiện nay có khoảng 71% doanh nghiệp tái chế và thương nhân phế liệu mong muốn tham gia vào các sàn giao dịch số đối với phế liệu (nhất là nhựa tái chế) do họ kỳ vọng nền tảng số sẽ giúp mở rộng tệp khách hàng, đa dạng hóa nguồn cung và tăng khả năng tìm được mức giá đầu vào cạnh tranh hơn.

Hiện nay cơ hội để Việt Nam nghiên cứu, xây dựng các sàn giao dịch hàng hóa phế liệu là rất lớn và có nhiều diễn biến thuận lợi cả về pháp lý và nhu cầu thị trường.

Cụ thể, chính sách EPR của Việt Nam hiện nay đã định hình khá rõ ràng. Từ đầu năm 2025 với các quy định chi tiết của Nghị định 05/2025/NĐ CP (hướng dẫn Luật Bảo vệ Môi trường), cơ chế trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất đã yêu cầu các doanh nghiệp phải chứng minh nguồn gốc tái chế hợp pháp cho các sản phẩm nhựa, bao bì, pin, lốp xe... Đồng thời, Nghị định này cũng đã “siết chặt” nhập khẩu phế liệu, buộc các nhà sản xuất phải chuyển hướng sang nguồn nguyên liệu tái chế nội địa. Điều này khiến nhu cầu truy xuất, xác thực và ghi nhận giao dịch phế liệu trong nước trở nên cần thiết.

Song song với đó, từ năm 2026 tới đây, Việt Nam sẽ bãi bỏ cơ chế thuế khoán. Điều này đồng nghĩa rằng hàng triệu hộ và điểm thu gom phải kê khai doanh thu và phát hành hóa đơn điện tử. Vì thế việc xây dựng sàn giao dịch số quốc gia cho phế liệu và nhựa tái chế là nhu cầu cấp thiết và là bước đi tất yếu để xây dựng chuỗi tái chế hiện đại, truy xuất được và bền vững.

Mỗi năm Việt Nam phát sinh khoảng 3,9 triệu tấn rác thải nhựa, khoảng 33% được tái chế

Cần sớm khắc phục khoảng trống hóa đơn

Theo ông Nguyễn Trọng Minh, CEO CTCP Công nghệ Grac, thực tế việc xây dựng sàn giao dịch thương mại điện tử về phế liệu tại Việt Nam thời gian qua đã xây dựng và vận hành sàn giao dịch thương mại điện tử về phế liệu (nhựa và dệt may) nhằm kết nối người mua – người bán.

Doanh nghiệp này cũng đã phát triển App GRAC kết nối các vựa ve chai với người thu mua, đặt lịch thu gom, thanh toán online. Tuy nhiên, thách thức lớn nhất vẫn là “rào cản hành vi” do hầu hết người thu gom phế liệu là các hộ nhỏ lẻ chưa quen giao dịch điện tử, thiếu dữ liệu chuẩn, thiếu chuẩn kiểm định chất lượng và phần nguồn cung lớn vẫn hoạt động ngoài hệ thống chính thức.

Thời gian qua Flowwaste Việt Nam cũng đã thử nghiệm nền tảng thương mại điện tử chuyên biệt dành cho phế liệu và chất thải tái chế theo hướng kết nối chủ nguồn rác thải với đơn vị xử lý tái chế. Tuy nhiên, khả năng mở rộng số lượng người tham gia bao gồm các hộ nhỏ lẻ và hộ thu gom cũng là thách thức lớn. Bên cạnh đó, việc đáp ứng các yêu cầu về kiểm định, thanh toán, truy xuất nguồn gốc vẫn chưa hoàn thiện.

Từ góc độ tư vấn chính sách, các chuyên gia cho rằng, Việt Nam cần đặc biệt quan tâm đến vấn đề hóa đơn đầu vào của phế liệu tái chế khi xây dựng các sàn giao dịch. Bởi hiện nay hơn 60% nguyên liệu nhựa tái chế trong nước đang được thu mua từ hộ cá thể và điểm thu gom không đăng ký kinh doanh, nên phần lớn giao dịch không thể xuất hóa đơn hợp lệ. Điều này khiến doanh nghiệp tái chế hoặc nhà sản xuất, dù muốn tuân thủ EPR hay khấu trừ thuế, vẫn “bế tắc về chứng từ”.

Trong bối cảnh hiện nay, các chuyên gia cho rằng, các ngành, chức năng nên nghiên cứu thiết kế sàn giao dịch phế liệu tích hợp sẵn công cụ phát hành hóa đơn điện tử giản lược. Theo đó, cho phép các hộ hoặc đại lý có thể tạo biên nhận điện tử chuẩn hóa ngay trên điện thoại, lưu trữ và gửi trực tiếp cho bên mua. Hệ thống sàn cũng cần thiết kế để có thể tự động tổng hợp doanh thu và kết nối với cổng dữ liệu thuế và EPR, giúp hình thành chuỗi chứng từ số hợp lệ mà không đòi hỏi kỹ năng kế toán phức tạp.

Ngoài ra, sàn giao dịch cũng cần đóng vai trò như “cầu nối mềm” giúp hộ kinh doanh nhỏ tham gia thị trường chính quy mà không phải gánh thêm các thủ tục nặng nề về hành chính, từ đó khuyến khích các hộ kinh doanh, đại lý phế liệu gia nhập sàn, cùng hình thành chuỗi tái chế hiện đại.

Thạch Bình