Giải pháp phòng trừ bệnh héo vàng hại chuối

PGS.TS Lê Quốc Doanh, nguyên Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn phát biểu tại diễn đàn

Phát biểu tại diễn đàn, PGS.TS Lê Quốc Doanh, nguyên Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường), Chủ tịch Hội Làm vườn Việt Nam cho biết, năm 2022, Bộ đã ban hành Đề án phát triển cây ăn quả chủ lực, trong đó xác định chuối là một trong những mặt hàng trọng tâm. Chuối hiện là cây trồng có giá trị kinh tế cao, nằm trong nhóm có diện tích lớn nhất của ngành cây ăn quả Việt Nam. Sản lượng chuối cả nước ước đạt khoảng 2,8 triệu tấn mỗi năm, với năng suất và diện tích tăng đều qua các năm, phản ánh nhu cầu thị trường và khả năng mở rộng sản xuất.

Về thương mại, năm 2024, xuất khẩu chuối mang về cho Việt Nam khoảng 378 triệu USD. Con số này chưa tương xứng với quy mô sản xuất và tiềm năng của cây chuối, đặc biệt khi so sánh với các quốc gia trong khu vực đã xây dựng được chuỗi giá trị chuối xuất khẩu ổn định, gắn với tiêu chuẩn chất lượng và kiểm soát dịch bệnh nghiêm ngặt.

Tuy nhiên, PGS.TS Lê Quốc Doanh cho rằng một trong những thách thức lớn nhất hiện nay của ngành chuối là dịch bệnh, đặc biệt là bệnh héo vàng do nấm Fusarium, thường được gọi là bệnh Panama. Tuy nhiên, ông lưu ý rằng nếu chỉ tập trung thảo luận vào bệnh Panama thì chưa đủ. Vấn đề cốt lõi là làm thế nào để nâng cao giá trị tổng thể của cây chuối, từ tổ chức sản xuất, giống, kỹ thuật canh tác đến thị trường tiêu thụ.

Trong thực tế, thời gian qua đã xuất hiện một số doanh nghiệp đầu tư bài bản vào ngành chuối, xây dựng vùng nguyên liệu tập trung, áp dụng quy trình kỹ thuật đồng bộ và hướng đến thị trường xuất khẩu. PGS.TS Lê Quốc Doanh dẫn ví dụ Unifarm là một trong những doanh nghiệp đi theo hướng này, cho thấy nếu có chiến lược dài hạn và kiểm soát tốt dịch bệnh, cây chuối hoàn toàn có thể trở thành mặt hàng xuất khẩu ổn định, giá trị cao. Trong bối cảnh xuất khẩu rau quả đã vượt xa mục tiêu đề án, việc tiếp tục điều chỉnh, cập nhật chiến lược cho từng cây trồng chủ lực là cần thiết.

Với chuối, điều này không chỉ dừng ở giải pháp kỹ thuật phòng bệnh, mà còn bao gồm chính sách hỗ trợ, liên kết sản xuất, nghiên cứu giống chống chịu và xây dựng thương hiệu trên thị trường quốc tế. Nếu tận dụng tốt những lợi thế sẵn có và giải quyết đồng bộ các điểm nghẽn, chuối hoàn toàn có thể đóng góp lớn hơn vào kim ngạch xuất khẩu rau quả trong giai đoạn tới, phù hợp với quy mô và vị thế của một cây trồng thuộc nhóm chủ lực của ngành nông nghiệp.

Phó Cục trưởng Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật Nguyễn Quốc Mạnh, định hướng phát triển ngành chuối trong thời gian tới là xây dựng nền sản xuất bền vững, đáp ứng ngày càng tốt hơn các yêu cầu khắt khe của những thị trường xuất khẩu mới và đang mở rộng. Đến năm 2025, ước tính diện tích chuối cả nước là 163,5 nghìn ha, sản lượng ước đạt 2,75 triệu tấn. Chuối hiện là một trong những loại trái cây xuất khẩu hàng đầu. Năm 2024, kim ngạch xuất khẩu chuối là 371,9 triệu USD, đứng thứ 4 sau sầu riêng, thanh long và dừa.

Chia sẻ tại diễn đàn, ThS. Tô Thị Nhã Trầm, Công ty CP Nông nghiệp U&I (Unifarm) cho biết, dịch bệnh Panama do TR4 bắt đầu xuất hiện rải rác tại nông trường từ năm 2018 và bùng phát mạnh vào năm 2019.

Trước tình hình đó, đơn vị phải thành lập tổ chuyên gia để đánh giá, giám sát, phát hiện và xử lý kịp thời cây nhiễm bệnh. Unifarm cũng triển khai đồng bộ nhiều biện pháp phòng chống như thiết lập hàng rào sinh học nghiêm ngặt với hệ thống khử trùng tại tất cả cổng ra vào, quy trình bắt buộc cho công nhân nhằm hạn chế lây nhiễm chéo, cùng quy trình khảo sát và xử lý sớm cây bệnh.

Tuy nhiên, các biện pháp hóa học và sinh học đều không hiệu quả khi vùng trồng đã nhiễm bệnh Panama. Unifarm xác định, việc chọn tạo ra giống chuối có khả năng chống chịu bệnh là giải pháp căn cơ và cấp thiết nhất đối với Việt Nam.

Trong giai đoạn 2018-2020, tổ chuyên gia Unifarm đã tiến hành nuôi cấy mô bằng những cá thể chuối vẫn sinh trưởng tốt trong vùng nhiễm bệnh nặng. Tiếp đó, những cá thể này được xử lý đột biến có kiểm soát và khảo nghiệm nghiêm ngặt, từ đó phát triển thành công giống chuối UNI 126. Đây là giống có khả năng chống chịu bệnh Panama TR4 trên 95%, năng suất đạt 50-65 tấn/ha/vụ và hiện đã được mở rộng trồng trên hơn 1.500 ha tại Unifarm và các đơn vị liên kết.

Đóng gói chuối xuất khẩu.

Để bảo vệ thành quả khoa học và kinh doanh, Unifarm đang tiến hành khảo nghiệm DUS (Đặc tính, Độ đồng nhất và Độ ổn định) cùng Viện Cây ăn quả miền Nam để hoàn tất việc xin cấp văn bằng bảo hộ sở hữu giống.

ThS. Tô Thị Nhã Trầm nhấn mạnh, Unifarm đặt mục tiêu sử dụng giống chống chịu vượt trội như UNI 126 để đưa ngành chuối Việt Nam đạt mốc 1 tỉ USD giá trị xuất khẩu và vươn lên nhóm dẫn dắt toàn cầu đến năm 2030.

“Các loại giống mới như UNI 126 sẽ tạo ra lợi thế cạnh tranh quan trọng cho ngành chuối Việt Nam. Chúng tôi cam kết phối hợp chặt chẽ với các cơ quan chức năng để sớm hoàn tất thủ tục công bố lưu hành, đưa giống chuối UNI 126 đến tay nông dân tại các vùng trồng chuối.

Công nhân công ty Unifarm chăm sóc chuối.

Unifarm kêu gọi các doanh nghiệp, nông hộ và cơ sở ươm giống lựa chọn nguồn giống từ các kênh chính thức, tránh sử dụng giống trôi nổi, nhái tên hoặc mạo danh UNI 126 gây rủi ro cho sản xuất. Đồng thời, chúng tôi mong muốn tiếp tục nhận được sự đồng hành của các cơ quan quản lý trong việc giới thiệu, quảng bá và hỗ trợ ngăn chặn các hành vi xâm phạm quyền sở hữu giống, không chỉ nhằm bảo vệ quyền lợi chính đáng của Unifarm mà còn vì sự phát triển bền vững và lợi ích lâu dài của ngành chuối Việt Nam”, ThS. Trầm chia sẻ.

Theo ông Võ Đình Long, giảng viên Trường Đại học Công nghiệp TP. Hồ Chí Minh, muốn phòng trừ hiệu quả bệnh héo vàng chuối thì cần đi sâu vào “gốc rễ” của nấm gây bệnh, hiểu rõ đặc điểm tồn tại và điều kiện phát sinh của nó, từ đó điều chỉnh giải pháp cho phù hợp, thay vì chỉ xử lý phần ngọn.

Trước hết là đặc điểm phân bố của nấm trong đất. Qua khảo sát và lấy mẫu thực tế, ông Long cho biết nấm héo vàng chuối thường không phân bố quá sâu, hiếm khi vượt quá 80 cm, nhưng mật độ cao nhất tập trung ở tầng đất từ 30-40 cm, đúng vào vùng rễ hoạt động mạnh. Đây là tầng đất cần được ưu tiên khi áp dụng các biện pháp cải tạo và quản lý đất.

Theo ông Long, hiện nay có nhiều biện pháp được áp dụng như tiêu hủy cây bệnh, chọn giống, lai tạo, chỉnh sửa gen, vệ sinh dụng cụ, kiểm soát ra vào vườn. Đây đều là những giải pháp cần thiết, nhưng nếu không giải quyết nguyên nhân nền tảng thì hiệu quả sẽ khó bền vững. Vì vậy, việc điều chỉnh môi trường đất cần được đặt ở vị trí trung tâm. Bên cạnh đó, các yếu tố cơ học của đất như độ xốp, độ đệm và “sức khỏe” tổng thể của đất cũng rất quan trọng. Theo ông Long, đây là những nội dung cần được thảo luận nhiều hơn, bởi đất khỏe sẽ giúp cây tăng khả năng chống chịu với bệnh.

Lâm Hiển