Giảm áp lực hạ tầng môi trường Thủ đô: Chuyển dịch xanh từ tư duy đến hành động

Nhu cầu nước sạch vào mùa khô tại TP Hà Nội luôn là bài toán nan giải trong nhiều năm qua.

Áp lực kép từ đô thị hóa

Nhìn lại bức tranh cấp nước của Hà Nội, chúng ta ghi nhận một sự chuyển dịch mang tính chiến lược: giảm dần sự phụ thuộc vào nước ngầm và tăng tối đa tỷ trọng nước mặt. Chủ trương đóng cửa các giếng ngầm quy mô nhỏ, có nguy cơ ô nhiễm asen và amoni đã được thực hiện quyết liệt trong suốt giai đoạn 2021 - 2025. Thay vào đó, nguồn nước từ Nhà máy nước mặt sông Đà, sông Đuống và mới đây là dự án Nhà máy nước mặt sông Hồng đã trở thành mạch máu chính nuôi sống Thủ đô. Tuy nhiên, vấn đề an ninh nguồn nước tại Hà Nội hiện nay không chỉ nằm ở việc chúng ta có bao nhiêu nhà máy, mà nằm ở "sức khỏe" của hệ thống đường ống truyền dẫn và khả năng tiếp cận nước sạch của người dân khu vực ngoại thành.

Thực tế cho thấy, dù tổng công suất thiết kế các nhà máy nước đã tiệm cận nhu cầu, nhưng tình trạng mất nước cục bộ hoặc nước chảy yếu vẫn diễn ra tại một số khu vực cuối nguồn mỗi khi có sự cố đường ống hoặc nhu cầu tăng đột biến.Hơn thế nữa, bài toán cấp nước cho các huyện ngoại thành xa trung tâm vẫn đang cần những cú hích mạnh mẽ hơn về tiến độ thi công mạng lưới. Theo PGS.TS Nguyễn Việt Anh - Viện trưởng Viện Khoa học và Kỹ thuật Môi trường (Đại học Xây dựng Hà Nội), an ninh nguồn nước đô thị không chỉ là đủ nước, mà là sự an toàn của cả chuỗi cung ứng. Ông nhấn mạnh, trong bối cảnh biến đổi khí hậu diễn biến phức tạp, các nguồn nước mặt rất dễ bị tổn thương bởi ô nhiễm hoặc thiên tai, do đó Hà Nội bắt buộc phải xây dựng các hồ sơ trữ nước sự cố và quy hoạch mạng lưới cấp nước vòng tròn, đa kết nối để các khu vực có thể hỗ trợ chéo cho nhau, tránh tình trạng "độc đạo" nguồn cấp như trước đây.

Song hành với câu chuyện nước sạch là "cơn đau đầu" mang tên nước thải. Năm 2026 được kỳ vọng là năm bản lề khi Dự án Hệ thống xử lý nước thải Yên Xá – công trình trọng điểm với công suất 270.000m3/ngày đêm – đi vào vận hành ổn định toàn bộ hệ thống. Đây được xem là cuộc "đại phẫu" lớn nhất từ trước đến nay đối với hệ thống thoát nước của Thủ đô, với kỳ vọng hồi sinh dòng sông Tô Lịch, sông Lừ, sông Sét. Việc thu gom và xử lý nước thải tại Yên Xá không chỉ giải quyết vấn đề ô nhiễm, mà còn giảm tải áp lực tự làm sạch cho môi trường tự nhiên. Tuy nhiên, thách thức lớn nhất không nằm ở nhà máy xử lý mà nằm ở hệ thống cống bao thu gom nước thải. Việc thi công hệ thống cống ngầm dưới lòng đường phố đông đúc, trong những năm qua, đã gây không ít phiền toái cho giao thông và đời sống dân sinh.

Đến nay, khi hạ tầng đã dần hoàn thiện, yêu cầu đặt ra là phải tách bạch triệt để được hệ thống thoát nước mưa và nước thải. Nếu không làm tốt việc tách dòng, nước mưa sẽ chảy lẫn vào hệ thống xử lý gây quá tải nhà máy, trong khi nước thải vẫn tràn ra sông hồ khi mưa lớn. Để giảm áp lực lâu dài, Hà Nội cần kiên định với quy hoạch thoát nước đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt, trong đó ưu tiên đầu tư cho các nhà máy xử lý nước thải lưu vực tả Nhuệ, hữu Nhuệ và khu vực phía Bắc sông Hồng, nâng tỷ lệ nước thải đô thị được xử lý lên mức trên 60% vào năm 2030. Đây là con số tham vọng nhưng bắt buộc phải đạt được, nếu Hà Nội muốn trở thành một đô thị văn minh đúng nghĩa.

Sự ra đời của Nhà máy xử lý nước thải Yên Xá sẽ mang đến sự đột phá về hạ tầng môi trường cho TP Hà Nội.

Quy hoạch rác thải và bài toán kinh tế tuần hoàn

Nếu như nước là mạch máu, thì rác thải chính là thước đo văn minh của đô thị. Từ đầu năm 2025, Luật Bảo vệ Môi trường 2020 với quy định bắt buộc phân loại rác tại nguồn đã có hiệu lực, tuy nhiên, sau một năm áp dụng các chế tài xử phạt và đẩy mạnh tuyên truyền, diện mạo vệ sinh môi trường Thủ đô dù đã có những chuyển biến tích cực song vẫn còn bộc lộ không ít bất cập về hạ tầng cần sớm khắc phục. Áp lực lớn nhất hiện nay là sự lệch pha giữa ý thức người dân và năng lực thu gom. Tại nhiều khu dân cư, người dân đã hình thành thói quen phân loại rác hữu cơ, rác tái chế và rác còn lại. Tuy nhiên, nghịch lý "phân loại xong lại đổ chung" vẫn diễn ra ở một số địa bàn do thiếu xe chuyên dụng và trạm trung chuyển đạt chuẩn. Điều này không chỉ gây lãng phí công sức của cộng đồng mà còn làm xói mòn niềm tin vào chính sách.

Để giảm áp lực rác thải, Hà Nội không thể tiếp tục dựa vào giải pháp chôn lấp – vốn đã khiến các bãi rác Nam Sơn, Xuân Sơn nhiều lần quá tải và gây bức xúc xã hội. Chiến lược thay thế bằng công nghệ đốt rác phát điện, điển hình là Nhà máy điện rác Thiên Ý và các dự án mới tại Chương Mỹ, Phú Xuyên, đang dần chứng minh hiệu quả khi giảm tỷ lệ chôn lấp xuống mức thấp đáng kể. Nhưng công nghệ chỉ phát huy tác dụng tối đa khi rác đầu vào được phân loại tốt. Rác thực phẩm ẩm ướt nếu lẫn vào rác đốt sẽ làm giảm hiệu suất lò đốt và tăng chi phí xử lý. Do đó, chìa khóa để giảm áp lực rác thải cho Hà Nội trong giai đoạn 2026 - 2030 nằm ở mô hình Kinh tế tuần hoàn. Rác thải phải được coi là tài nguyên.

Theo các chuyên gia môi trường, giải pháp căn cơ không phải là tìm thêm đất để chôn rác hay xây thêm lò đốt, mà là giảm thiểu rác ngay từ nguồn phát thải. Hà Nội cần có cơ chế khuyến khích mạnh mẽ hơn cho các doanh nghiệp tái chế, biến rác thải nhựa, giấy, kim loại thành nguyên liệu sản xuất. Bên cạnh đó, việc xã hội hóa đầu tư vào hạ tầng môi trường là xu hướng tất yếu. Ngân sách công không thể mãi gánh vác toàn bộ chi phí khổng lồ cho việc xử lý nước thải và rác thải. Cần có những cơ chế hợp tác công tư (PPP) đủ hấp dẫn để thu hút khối tư nhân tham gia sâu rộng hơn. Khi giá dịch vụ môi trường được tính đúng, tính đủ theo lộ trình, lĩnh vực này sẽ trở thành một thị trường hấp dẫn, kích thích sự đổi mới công nghệ và nâng cao chất lượng dịch vụ.

Giảm áp lực về nước sạch và vệ sinh môi trường cho Hà Nội không phải là câu chuyện có thể giải quyết trong "một sớm một chiều", mà là một lộ trình dài hơi đòi hỏi sự kiên định về chính sách và sự đồng lòng của toàn xã hội. Năm 2026 mở ra với những thách thức đan xen cơ hội. Với nền tảng hạ tầng ngày càng hoàn thiện, Hà Nội đang dần làm chủ được bài toán môi trường. Tuy nhiên, công nghệ hay bê tông cốt thép chỉ là điều kiện cần. Điều kiện đủ chính là "phần mềm" của đô thị: ý thức của hơn 10 triệu công dân và năng lực quản trị thông minh của chính quyền Đầu tư cho môi trường chính là đầu tư cho tương lai, để Thủ đô không chỉ là nơi làm kinh tế giỏi, mà còn là nơi đáng sống với chất lượng môi trường được đảm bảo an toàn và bền vững.

Quý Nguyễn