Giáo dục STEAM - hướng đi chiến lược trong đổi mới căn bản, toàn diện

Học sinh trải nghiệm công nghệ tham gia hoạt động tương tác tại STEAMESE Festival 2025. Ảnh minh họa: INT

Vai trò quan trọng

Theo ThS Từ Hữu Công - Trường Đại học Bình Dương: Giáo dục luôn là quốc sách hàng đầu, động lực then chốt cho phát triển con người và đất nước. Trong bối cảnh chuyển đổi số và toàn cầu hóa mạnh mẽ, Việt Nam cần mô hình giáo dục không chỉ truyền thụ tri thức, mà còn giúp người học biết làm, biết tư duy và sáng tạo.

Dự thảo Chương trình hành động của Ban Chấp hành Trung ương Đảng thực hiện Nghị quyết Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XIV nhấn mạnh xây dựng nền giáo dục quốc dân hiện đại, tức là một nền giáo dục “mở, linh hoạt, gắn kết giữa học và hành, nhà trường và đời sống xã hội”.

Ở tầm chiến lược, giáo dục STEAM là minh chứng cụ thể cho định hướng đó: Tích hợp tri thức liên ngành, nuôi dưỡng khả năng sáng tạo và phát triển con người toàn diện. STEAM không chỉ là phương pháp dạy học tiên tiến, mà còn là triết lý phát triển giáo dục, nơi tri thức khoa học gắn liền với nghệ thuật, tư duy logic kết hợp với cảm xúc thẩm mỹ, và sáng tạo trở thành năng lực trung tâm.

Giữa làn sóng cách mạng công nghiệp 4.0, khi tri thức nhân loại tăng tốc chưa từng có, giáo dục STEAM giúp học sinh rèn luyện năng lực giải quyết vấn đề, tư duy phản biện, kỹ năng hợp tác và đổi mới sáng tạo - những phẩm chất cốt lõi của công dân toàn cầu. Nếu trước đây, giờ học chủ yếu tập trung vào việc ghi nhớ, thì nay học sinh được “học thông qua hành động”. Trong các tiết học STEAM, các em có thể tự tay chế tạo robot, lắp mô hình nhà thông minh, trồng rau thủy canh bằng cảm biến hoặc thiết kế mô phỏng năng lượng gió - mặt trời.

Mỗi dự án học tập đều giúp học sinh trải nghiệm vai trò người sáng tạo, không còn thụ động tiếp nhận kiến thức. Không chỉ giúp học sinh yêu thích môn học, STEAM còn là cầu nối giữa lý thuyết và thực tiễn, giữa nhà trường và xã hội. Khi kiến thức trở nên sống động, việc học trở thành niềm vui, và trường học thực sự là “vườn ươm” của trí tuệ và sáng tạo.

Học sinh THPT ở TPHCM tham gia một hoạt động trải nghiệm giáo dục STEAM. Ảnh: TG

Bốn nguyên tắc tổ chức giáo dục STEAM

Từ năm 2018 đến nay, nhiều trường học ở Việt Nam đã triển khai các chương trình thí điểm về giáo dục STEAM. Các “Ngày hội sáng tạo”, “Câu lạc bộ khoa học trẻ” hay “Phòng học thông minh” đã thu hút đông đảo học sinh tham gia. Tuy nhiên, để hoạt động này thực sự hiệu quả, cần tuân thủ bốn nguyên tắc cơ bản.

Thứ nhất, học đi đôi với hành, kiến thức gắn liền với sản phẩm. Mỗi bài học, dự án phải có kết quả cụ thể, dù chỉ là mô hình hay ý tưởng, để học sinh được trải nghiệm chu trình sáng tạo hoàn chỉnh.

Thứ hai, lấy người học làm trung tâm. Giáo viên là người dẫn đường, không áp đặt mà khơi gợi. Học sinh được khuyến khích đặt câu hỏi, thảo luận, thử nghiệm, sai và làm lại - đó chính là bản chất của sáng tạo.

Thứ ba, liên kết nhà trường - gia đình - doanh nghiệp. Khi doanh nghiệp đồng hành, các dự án học tập sẽ có tính ứng dụng cao hơn, giúp học sinh hình dung được giá trị thực tế của tri thức và khơi dậy tinh thần khởi nghiệp sớm.

Thứ tư, tận dụng công nghệ số. Mô hình lớp học ảo, phòng thí nghiệm trực tuyến hay học tập qua nền tảng AI giúp học sinh ở vùng sâu, xa vẫn có thể tiếp cận phương pháp học hiện đại.

Giáo dục STEAM chỉ thật sự bền vững khi được triển khai đồng bộ, không chỉ ở cấp trường, mà cả cấp chính sách, với sự tham gia của toàn xã hội. Trong mô hình giáo dục truyền thống, người thầy giữ vai trò trung tâm, còn học sinh là người tiếp nhận. Nhưng trong giáo dục STEAM, người thầy trở thành người hướng dẫn sáng tạo, giúp học sinh tự tìm ra câu trả lời thay vì đưa ra lời giải sẵn có.

Để đáp ứng yêu cầu đó, đội ngũ giáo viên cần được bồi dưỡng năng lực thiết kế bài học tích hợp, ứng dụng công nghệ và tư duy thiết kế (design thinking). Các trường sư phạm phải đổi mới chương trình đào tạo, đưa các học phần về STEAM, công nghệ giáo dục và dạy học dự án vào giảng dạy chính thức.

Học sinh tiểu học, THCS tham gia một chương trình giáo dục STEAM. Ảnh: Phúc Uyên

Đánh giá học sinh theo năng lực

Một trong những điểm khác biệt lớn của giáo dục STEAM là đánh giá theo năng lực, thay vì chỉ dựa trên điểm số. Tư duy sáng tạo và giải quyết vấn đề là năng lực trọng tâm trong giáo dục STEAM, thể hiện ở khả năng học sinh đề xuất ý tưởng mới, lựa chọn cách tiếp cận độc đáo trước mỗi tình huống học tập hoặc thách thức thực tiễn. Thay vì tìm câu trả lời có sẵn, các em được khuyến khích đặt câu hỏi “vì sao” và “nếu như”, từ đó hình thành nhiều hướng giải pháp khác nhau.

Quá trình thử nghiệm - sai - điều chỉnh giúp học sinh không ngại rủi ro, biết phân tích nguyên nhân và tìm phương án tối ưu. Đây chính là nền tảng để nuôi dưỡng tư duy đổi mới, tạo nên thế hệ công dân sáng tạo, dám nghĩ, dám làm trong kỷ nguyên tri thức.

Ngoài ra, học sinh cần được hướng dẫn tuân thủ nguyên tắc hợp tác và giao tiếp - năng lực làm việc nhóm, thuyết trình, phản biện. Trong các dự án STEAM, học sinh thường phải phân công nhiệm vụ, trao đổi ý tưởng, cùng nhau giải quyết vấn đề, từ đó rèn luyện kỹ năng lắng nghe, tôn trọng sự khác biệt và phối hợp để đạt mục tiêu chung.

Việc trình bày và bảo vệ sản phẩm trước tập thể cũng giúp các em tự tin diễn đạt, biết lập luận, phản biện và thuyết phục người khác. Đây là những năng lực mềm quan trọng để học sinh thích ứng và thành công trong môi trường học tập - lao động hiện đại, đa văn hóa và toàn cầu hóa.

Ứng dụng kiến thức liên môn là đặc trưng nổi bật của giáo dục STEAM, thể hiện ở khả năng tích hợp và vận dụng tri thức từ nhiều lĩnh vực khác nhau như khoa học, kỹ thuật, nghệ thuật và toán học để giải quyết một vấn đề cụ thể. Trong quá trình học, học sinh không còn tiếp cận kiến thức theo từng môn tách biệt mà biết liên hệ, kết nối và chuyển hóa tri thức.

Chẳng hạn, để thiết kế mô hình nhà thông minh, các em phải vận dụng vật lý để hiểu cơ chế cảm biến, toán học để tính toán kích thước, công nghệ để lập trình và nghệ thuật để tạo hình thẩm mỹ. Chính sự giao thoa ấy giúp học sinh phát triển tư duy hệ thống, linh hoạt và sáng tạo – nền tảng của năng lực giải quyết vấn đề trong thế kỷ 21.

Giá trị thực tiễn của sản phẩm là thước đo quan trọng trong giáo dục STEAM, phản ánh mức độ ứng dụng và khả năng phục vụ cộng đồng của kết quả học tập. Một sản phẩm STEAM được xem là thành công không chỉ khi thể hiện tư duy sáng tạo, mà còn có thể áp dụng vào đời sống - dù ở quy mô nhỏ.

Từ những mô hình tiết kiệm năng lượng, thiết bị cảnh báo lũ đến các sản phẩm tái chế thân thiện môi trường, học sinh học cách biến ý tưởng thành hành động, tri thức thành giải pháp. Qua đó, các em nhận thức sâu sắc hơn về trách nhiệm xã hội, tinh thần vì cộng đồng và ý nghĩa của việc học đi đôi với hành, vốn là mục tiêu cốt lõi mà giáo dục hiện đại hướng tới.

Cách đánh giá này giúp giáo viên nhìn nhận toàn diện năng lực của học sinh, đồng thời tạo động lực để các em phát huy sáng tạo cá nhân. Thực tế cho thấy, tại các trường đã áp dụng mô hình này, học sinh hứng thú, mạnh dạn và học tập hiệu quả hơn hẳn.

Vai trò hướng nghiệp của giáo dục STEAM

Trong kỷ nguyên mới, ranh giới giữa các ngành nghề ngày càng mờ nhạt. Một kỹ sư có thể là nhà thiết kế, lập trình viên có thể sáng tạo nghệ thuật số. Giáo dục STEAM giúp học sinh sớm nhận diện sở trường, định hướng nghề nghiệp phù hợp thông qua trải nghiệm thực tế.

Các dự án STEAM như thiết kế sản phẩm công nghệ, mô hình kinh doanh nhỏ hay sáng chế thân thiện môi trường giúp học sinh hiểu rằng tri thức chỉ thực sự có ý nghĩa khi được ứng dụng vào đời sống. Đây cũng là bước chuẩn bị quan trọng cho giáo dục hướng nghiệp và khởi nghiệp sớm, giúp học sinh bước vào thị trường lao động tương lai với tâm thế tự tin, sáng tạo.

Giáo dục STEAM là một phần trong hành trình dài hơi xây dựng xã hội học tập, nơi mỗi công dân được khơi dậy tiềm năng sáng tạo, học suốt đời và đóng góp cho cộng đồng. Đây là tầm nhìn chiến lược trong xây dựng con người Việt Nam hiện đại, hội nhập và sáng tạo; bước chuyển từ giáo dục “hàn lâm” sang giáo dục “mở”, từ truyền thụ sang phát triển năng lực, từ học để thi sang học để sáng tạo.

Hà An (Ghi)