'Giới trẻ không thờ ơ, nhưng còn thụ động với di sản'

Tiến sĩ, Phó Trưởng Khoa Khoa học Xã hội và Văn hóa Du lịch, Trường Đại học Hùng Vương, Phú Thọ

Sau sáp nhập với Vĩnh Phúc và Hòa Bình, Phú Thọ sở hữu kho tàng di sản quy mô lớn với tổng cộng 4.758 di sản các loại. Trong đó có 2.778 di tích lịch sử - văn hóa, bao gồm 4 di tích quốc gia đặc biệt, gần 2.000 di sản đã được kiểm kê, với 41 di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, 6 bảo vật quốc gia và 5 di sản được UNESCO ghi danh.

Những năm gần đây, Phú Thọ từng bước khẳng định vị thế là điểm đến văn hóa - sinh thái giàu tiềm năng của khu vực phía Bắc, với lợi thế nổi bật về chiều sâu lịch sử, bản sắc văn hóa và hệ sinh thái tự nhiên trù phú.

Trong bối cảnh đó, bài toán đặt ra không chỉ là bảo tồn, mà là làm thế nào để kho tàng di sản đồ sộ này thực sự "sống: cùng người trẻ, thay vì chỉ dừng lại ở trưng bày và lễ nghi.

Trao đổi với Tri Thức - Znews, Tiến sĩ Nguyễn Thị Huyền - Phó Trưởng Khoa Khoa học Xã hội và Văn hóa Du lịch, Trường Đại học Hùng Vương (Phú Thọ) chia sẻ những góc nhìn và giải pháp nhằm phát triển văn hóa, di sản Phú Thọ gắn với thế hệ trẻ.

"Giá trị nguồn cội làm nên bản sắc di sản"

Phú Thọ sở hữu một "gia tài di sản văn hóa" vô giá, không chỉ về số lượng mà còn về giá trị lịch sử và tính biểu tượng quốc gia. Ở góc độ cá nhân, tôi cho rằng đây là một trong những trung tâm di sản quan trọng bậc nhất của Việt Nam.

Bản sắc riêng của hệ thống di sản Phú Thọ được định hình từ giá trị nguồn cội, gắn liền với không gian văn hóa Hùng Vương. Sự hiện diện của Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương - di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại - cùng hàng trăm di tích thờ các vua Hùng cùng vợ con, tướng lĩnh và các nhân vật thời Hùng Vương đã tạo nên một không gian văn hóa đặc thù của vùng đất Tổ.

Không gian ấy không chỉ là niềm tin thờ phụng vua Tổ, mà còn là sự kết hợp chặt chẽ giữa các hợp phần di sản phi vật thể như lễ hội, nghi lễ, phong tục, diễn xướng dân gian, kho tàng truyền thuyết, thần tích… với hệ thống di sản vật thể gồm di tích lịch sử, di chỉ khảo cổ, cổ vật và kiến trúc...

Chính sự cộng hưởng đó đã hình thành một không gian văn hóa cội nguồn giàu bản sắc, được đặt trên trục tâm linh - lịch sử xuyên suốt, mang đặc tính riêng của Phú Thọ mà không địa phương nào khác có được.

Nghệ thuật Hát Xoan của Phú Thọ được UNESCO vinh danh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại vào năm 2011. Ảnh: Linh Huỳnh.

Dưới góc độ chuyên môn, công tác bảo tồn di sản ở Phú Thọ thời gian qua ghi nhận nhiều kết quả tích cực, đặc biệt trong việc gìn giữ các di tích văn hóa - lịch sử quan trọng. Đây cũng là nền tảng giúp di sản Phú Thọ từng bước vươn tầm quốc tế.

Trường hợp tiêu biểu nhất là Hát Xoan, khi Phú Thọ thành công đưa loại hình này từ danh mục Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp ra khỏi "vùng nguy cấp", trở thành Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại - một trường hợp hiếm trong hệ thống di sản được UNESCO ghi danh.

Bên cạnh đó, nhiều mô hình bảo tồn gắn với cộng đồng cho thấy hiệu quả rõ nét, đặc biệt là các dự án mang tính truyền dạy trực tiếp như Hát Xoan, các nghi lễ trong Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương hay phục dựng lễ hội cổ truyền của vùng đất Tổ.

Điểm chung của các mô hình này là tạo được dòng chảy liên tục giữa tri thức truyền thống và nhu cầu đương đại, qua đó hình thành giá trị kép: vừa bảo tồn di sản, vừa tạo sinh kế.

Những cách làm như đưa Hát Xoan vào trường học, phát triển các câu lạc bộ Hát Xoan trong cộng đồng, ứng dụng công nghệ thực tế ảo tại Khu di tích lịch sử Đền Hùng hay mô hình du lịch cộng đồng dựa trên di sản phi vật thể - với làng Hùng Lô là ví dụ điển hình - đều là những hướng đi cần tiếp tục được nhân rộng.

Khu Di tích Lịch sử đền Hùng ẩn mình trên núi Nghĩa Lĩnh là một trong những điểm đến nổi tiếng bậc nhất tỉnh Phú Thọ. Ảnh: Linh Huỳnh.

Di sản trước người trẻ

Mức độ quan tâm của giới trẻ đối với di sản có tiềm năng rất lớn, nhưng sự tham gia hiện vẫn ở mức khá thụ động. Họ thường chỉ thực sự chú ý khi di sản được "làm mới", sân khấu hóa hoặc xuất hiện nhiều trên mạng xã hội dưới dạng các sản phẩm sáng tạo dựa trên chất liệu di sản hoặc các nội dung số được truyền tải một cách gần gũi, hiện đại.

Yếu tố thu hút nằm ở tính sáng tạo và cá nhân hóa, khi di sản trở thành chất liệu cho thời trang, phim ảnh, âm nhạc, thiết kế đồ họa, quà lưu niệm hay các sản phẩm trải nghiệm... Công nghệ, đặc biệt là các nền tảng video ngắn như TikTok, Reels, Shorts đóng vai trò then chốt trong việc rút ngắn khoảng cách tiếp cận.

Theo tôi, có ba thách thức lớn cần giải quyết.

Thứ nhất là cơ chế quản lý còn thiếu linh hoạt. Việc thiếu các nguồn tài trợ kịp thời, thủ tục thuận lợi cho những dự án sáng tạo quy mô nhỏ khiến người trẻ gặp nhiều rào cản khi muốn khởi nghiệp văn hóa từ di sản.

Thứ hai là truyền thông chậm đổi mới. Các kênh truyền thông chính thống về di sản vẫn chưa theo kịp nhịp vận động của mạng xã hội - không gian đang chi phối mạnh mẽ hành vi và đời sống văn hóa của giới trẻ. Di sản hầu hết vẫn đang được truyền tải một cách khô khan, hàn lâm, thiếu sự tương tác; trong khi không gian thực hành và câu chuyện di sản vẫn mang tính trang nghiêm, xa cách, chưa được "chuyển" và "dịch" sang "ngôn ngữ" gần gũi với đời sống tinh thần của người trẻ.

Thứ ba là nhận thức cộng đồng và khoảng cách thế hệ. Di sản vẫn thường bị nhìn nhận như tài sản của quá khứ, gắn với trách nhiệm của thế hệ đi trước, dẫn đến tâm lý dè dặt khi người trẻ thử nghiệm và sáng tạo, nhất là với các di sản tâm linh, tín ngưỡng vốn mang tính "thiêng" đặc thù của đất Tổ.

Một số bạn trẻ đến tham quan đền Hùng Lô và tự tay gói bánh chưng để dâng cúng các vua Hùng trong khuôn khổ chương trình Nét đẹp Việt mùa 3 với chủ đề "Chạm vào di sản". Ảnh: Linh Huỳnh.

Người trẻ là chủ thể quyết định tương lai của di sản.

Trước hết, họ là lực lượng kế thừa trực tiếp, là người học hỏi, tiếp nhận, bảo vệ và thực hành di sản một cách chủ động, sống động, có trách nhiệm, đặc biệt là truyền dạy các di sản phi vật thể như Hát Xoan hay các thực hành tín ngưỡng, nghi lễ mang giá trị thiêng liêng của vùng đất Tổ.

Ở vai trò người sáng tạo, họ có khả năng chuyển hóa di sản thành các sản phẩm có giá trị kinh tế và văn hóa trong nền kinh tế sáng tạo, qua đó tạo nguồn lực tài chính bền vững cho công tác bảo tồn, nếu được đặt trong một hệ sinh thái công nghiệp văn hóa với những chính sách cởi mở.

Đồng thời, họ cũng là những "đại sứ văn hóa số", làm chủ không gian/công cụ mạng xã hội để lan tỏa, tôn vinh giá trị và định vị di sản Phú Thọ nói riêng và di sản văn hóa dân tộc nói chung trên bản đồ văn hóa thế giới.

Để di sản bước vào đời sống đương đại

Theo tôi, đã đến lúc cần chuyển đổi mạnh mẽ và quyết liệt từ giáo dục di sản một chiều sang đồng sáng tạo di sản. Thay vì chỉ "được truyền đạt", di sản cần trở thành không gian và nguồn chất liệu để người trẻ tham gia, trải nghiệm và sáng tạo.

Thứ nhất, đẩy mạnh giáo dục và trải nghiệm di sản trong nhà trường, đồng thời đầu tư có chiều sâu cho du lịch di sản, du lịch văn hóa như những sản phẩm công nghiệp văn hóa chủ lực.

Thứ hai, đưa di sản đến gần người trẻ thông qua trò chơi hóa và ứng dụng công nghệ hiện đại như thực tế ảo, thực tế tăng cường để tái hiện không gian văn hóa Hùng Vương, các lễ nghi, tập tục, sinh hoạt qua từng giai đoạn lịch sử. Việc tích hợp các lớp thông tin tương tác ngay tại di tích sẽ biến việc khám phá di sản thành trải nghiệm giải trí - học hỏi hấp dẫn, mới mẻ và gần gũi.

Thứ ba, đổi mới truyền thông theo hướng lấy cảm hứng di sản làm trung tâm, tăng tương tác đa kênh bằng các cuộc thi kể chuyện di sản trên nền tảng số, khuyến khích người trẻ làm phim ngắn, podcast, sản xuất MV ca nhạc, series video về di sản. Khi đó, người trẻ không chỉ là khán giả, mà trở thành đại sứ truyền thông cho di sản.

Bên cạnh di sản, Phú Thọ còn sở hữu Vườn Quốc Gia Xuân Sơn với khung cảnh thiên nhiên xanh mát và văn hóa - ẩm thực đặc sắc của người Dao Tiền tại đây. Ảnh: Linh Huỳnh.

Đây là bài toán cân bằng giữa sáng tạo và tính xác thực của di sản. Theo tôi, giải pháp nằm ở việc thiết lập và kiểm soát tốt "vùng an toàn sáng tạo" với nguyên tắc rõ ràng.

Trước hết, người trẻ cần được trang bị kiến thức bài bản về giá trị cốt lõi và tính nguyên bản của di sản ngay từ nhà trường. Với những người trẻ lựa chọn khởi nghiệp hay theo đuổi con đường sáng tạo chuyên nghiệp, cần có các chương trình đào tạo chuyên sâu về nguyên tắc và phương pháp bảo tồn. Sáng tạo phải lấy cảm hứng từ di sản, trên nền tảng tôn trọng tính xác thực, chứ không phải sao chép hay xuyên tạc.

Bên cạnh đó, sự hợp tác liên thế hệ là yếu tố then chốt. Người trẻ cần đồng hành cùng các nghệ nhân và nhà nghiên cứu để hiểu đúng tinh thần di sản. Trong mối quan hệ này, nghệ nhân đóng vai trò cố vấn đảm bảo tính xác thực, còn người trẻ mang đến tư duy sáng tạo, thiết kế và kỹ năng truyền thông phù hợp với thời đại.

Cuối cùng, cần một cơ chế pháp lý đủ chặt chẽ để quản lý, thẩm định, kiểm soát các sản phẩm sáng tạo từ chất liệu di sản, đồng thời tôn vinh và bảo hộ những sản phẩm chất lượng cao, qua đó hình thành chuẩn mực chung và lan tỏa tinh thần sáng tạo có trách nhiệm.

Linh Huỳnh