Giữ hồn văn hóa cho các đô thị thông minh

Văn hóa số: Nền tảng cho thành phố thông minh

Theo thống kê, số người dùng internet tại Việt Nam tăng từ 36 triệu người (năm 2014) lên 88 triệu người (năm 2024) và dự kiến sẽ vượt mốc 100 triệu người vào năm 2027. Sự phổ cập internet rộng rãi là nguyên nhân chính mang tới sự phát triển nhanh chóng của xã hội số. Ở nhiều nơi trên cả nước, đặc biệt là các thành phố, lối sống số đã dần trở nên quen thuộc với nhiều người dân. Lĩnh vực văn hóa không nằm ngoài dòng chảy mạnh mẽ ấy.

Văn Miếu - Quốc Tử Giám là một điểm đến hấp dẫn cho du khách khi đến Hà Nội - Thành phố sáng tạo

GS.TS Từ Thị Loan, nguyên Quyền Viện trưởng Viện Văn hóa nghệ thuật quốc gia Việt Nam cho rằng, chuyển đổi số ngành văn hóa không chỉ hướng tới hiệu quả kinh tế hay tự động hóa, mà chú trọng bảo tồn, phát huy giá trị bản sắc, chiều sâu lịch sử, văn hóa, truyền thống, các hình thức biểu đạt sáng tạo. Như vậy, chuyển đổi số là công cụ nâng cao hiệu quả toàn bộ quá trình gìn giữ, lan tỏa, đổi mới và phát triển văn hóa.

Thành công của chiến lược phát triển đô thị thông minh tại Việt Nam không chỉ phụ thuộc vào việc triển khai công nghệ từ trên xuống, mà còn nằm ở khả năng thích nghi văn hóa từ mỗi đơn vị, địa phương và những sáng kiến đổi mới do người dân khởi xướng. Đô thị thông minh được thiết kế không chỉ để tối ưu hóa dữ liệu, mà còn để nâng cao trải nghiệm con người - đảm bảo rằng công nghệ sẽ làm giàu thêm, chứ không phải phai mờ đi bản sắc địa phương, khả năng sáng tạo và giá trị văn hóa.

Tại cuộc hội thảo "Chuyển đổi số trong lĩnh vực văn hóa", bà Nguyễn Liên Hương, Phó giám đốc Trung tâm Hoạt động văn hóa khoa học Văn Miếu cho biết, Văn Miếu - Quốc Tử Giám đẩy mạnh việc ứng dụng công nghệ, chuyển đổi số như số hóa tài liệu, hiện vật và hệ thống tham quan (áp dụng vé điện tử, sử dụng mã QR cho tài liệu…), xây dựng cơ sở dữ liệu 3D... Bên cạnh đó ứng dụng công nghệ bóc tách, số hóa các hoa văn cổ trên hiện vật, trên các hạng mục kiến trúc để thiết kế sản phẩm lưu niệm đặc trưng, mang dấu ấn riêng của Văn Miếu - Quốc Tử Giám, đáp ứng nhu cầu đa dạng của du khách. Nhờ vậy, hàng năm nơi đây đón hàng triệu lượt khách đến tham quan, tạo nguồn thu phục vụ tái đầu tư, tu bổ di tích và đóng góp cho ngân sách Nhà nước.

Thực tế hiện nay, hầu hết các ngành, các lĩnh vực trong văn hóa như nghệ thuật biểu diễn, di sản, du lịch, triển lãm, âm nhạc… đều hòa nhịp trong công tác chuyển đổi số, dành sự ưu tiên đầu tư thích đáng vào việc ứng dụng công nghệ. Ví dụ như ở lĩnh vực bảo tàng, việc số hóa hiện vật và từng bước chuyển đổi số được xem là bước tiến quan trọng để vừa lưu giữ, bảo tồn di sản, vừa mang đến trải nghiệm mới trong trưng bày tác phẩm. Nhân kỷ niệm 50 năm Ngày thống nhất đất nước, Bảo tàng Mỹ thuật TP Hồ Chí Minh thử nghiệm số hóa hai phòng trưng bày "Bảo vật quốc gia" ("Vườn xuân Trung Nam Bắc" của họa sĩ Nguyễn Gia Trí và "Thanh niên thành đồng" của họa sĩ Nguyễn Sáng). Hai tác phẩm bảo vật quốc gia chất liệu sơn mài này được tái hiện qua công nghệ thực tế ảo (VR) và diễn hoạt bằng AI, tạo trải nghiệm mới mẻ, ấn tượng cho công chúng. Gần đây, các nhà khảo cổ đã sử dụng công nghệ hình ảnh 3D để lưu trữ và tái hiện các hiện vật tại di chỉ Vườn Chuối (Hà Nội). Trong không gian ba chiều từ hố khai quật mà công nghệ trợ giúp, đã thu thập được tối đa các dữ liệu chân thực phục vụ công tác nghiên cứu.

Di tích Nhà tù Hỏa Lò ở Hà Nội đã triển khai hệ thống thuyết minh tự động qua mã QR từ năm 2019. Với công nghệ này, khách tham quan chỉ cần sử dụng điện thoại cá nhân để quét mã và lựa chọn ngôn ngữ, nghe thuyết minh về từng hiện vật mà không cần hướng dẫn viên trực tiếp. Bên cạnh mã QR, các công nghệ khác như thực tế ảo (VR), mô phỏng (3D) và màn hình cảm ứng đang được nhiều bảo tàng áp dụng mạnh mẽ. Tại Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam, nhiều hiện vật được số hóa, xây dựng bảo tàng 3D về cuộc đời Đại tướng Võ Nguyên Giáp. Đặc biệt, nhiều trò chơi giả tập lái xe tăng, điều khiển máy bay hay trải nghiệm trận đánh mô phỏng tại đây đã giúp người xem có được trải nghiệm thú vị.

Đô thị thông minh: lấy con người làm gốc

Theo PGS Lim Kok Yoong (Khoa Truyền thông và Thiết kế, Đại học RMIT Việt Nam) hầu hết các đề án về đô thị thông minh hiện nay đều tập trung vào việc nâng cao chất lượng sống thông qua công nghệ. Từ giao thông nhanh hơn, các hệ thống thông minh hơn đến dịch vụ hiệu quả hơn. Tuy nhiên, nếu thiếu chiều sâu văn hóa, những tầm nhìn này có nguy cơ trở thành "vỏ rỗng công nghệ", tức là hiệu quả trên bề mặt nhưng lại thiếu tính nhân văn, vốn là yếu tố khiến các thành phố trở nên đáng sống. Trong một xã hội đầy rẫy thuật toán thì chính những người kể chuyện, nghệ sĩ và các nhà thiết kế sẽ giúp con người cảm thấy gắn kết. Điều giúp Việt Nam nổi bật không chỉ có chuyển đổi số mà là cam kết giữ yếu tố con người ở vị trí trung tâm. Bởi lẽ, một đô thị thực sự thông minh là một đô thị lấy con người làm gốc. Ở đó, trong văn hóa số, đặt sự trải nghiệm, an toàn và quyền lợi của con người lên hàng đầu nhằm đảm bảo công nghệ phục vụ con người chứ không phải ngược lại.

Theo các chuyên gia, việc phát triển con người Việt Nam trong tương lai không chỉ trở thành công dân số, mà còn là những người đầy đủ tri thức và ý thức văn hóa rõ ràng là điều hoàn toàn khả thi. Bởi lịch sử hàng nghìn năm dựng nước và giữ nước, người Việt mang trong mình khả năng dám nghĩ dám làm, tiếp thu nhanh sự văn minh, dù cập nhật công nghệ hiện đại nhưng vẫn giữ được cội rễ. Nhiều địa phương, trong quá trình phát triển, ngoài mục tiêu tăng trưởng kinh tế, an sinh… đã bắt đầu đánh giá đúng vai trò của các giá trị tinh thần.

Mới đây, lần đầu tiên, thành phố Hà Nội đưa chỉ số "Hạnh phúc" vào văn kiện Đại hội Đảng bộ Thành phố lần thứ XVIII (nhiệm kỳ 2025 - 2030). Mục tiêu này nhấn mạnh việc lấy người dân làm trung tâm, hướng đến một thủ đô văn minh, hiện đại và hạnh phúc. Thể hiện qua việc đảm bảo đời sống vật chất, tinh thần, an ninh, an toàn và môi trường sống tốt hơn cho người dân. PGS Lim Kok Yoong ví von, nếu làm tốt, xã hội thông minh mà Việt Nam xây dựng đến năm 2050 sẽ có những nghệ sĩ biết biên dịch văn hóa, những nhà văn thành thạo ngôn ngữ lập trình, những nhà phát minh công nghệ biết làm thơ, những giám tuyển mơ bằng thuật toán và những nhà dân tộc học hăng say kiến tạo di sản số...

Đô thị thông minh góp phần nâng cao trải nghiệm của con người

Trên thực tế, Việt Nam có sẵn nền tảng văn hóa để phát triển văn hóa số, xây dựng thành phố thông minh trọn vẹn. Hiện nay, có 3 địa phương ở Việt Nam đã được UNESCO trao danh hiệu "Thành phố sáng tạo" đó là Hà Nội, Hội An (cũ) và Đà Lạt (cũ). Trong đó, Hà Nội được công nhận trong lĩnh vực thiết kế, Hội An được công nhận trong lĩnh vực thủ công - nghệ thuật dân gian và Đà Lạt được công nhận trong lĩnh vực âm nhạc. Mới đây nhất, TP Hồ Chí Minh đã nộp hồ sơ gia nhập mạng lưới các "Thành phố sáng tạo" của UNESCO trong lĩnh vực điện ảnh... Mỗi địa phương biết tận dụng thế mạnh của mình để phát huy tiềm năng trong lĩnh vực công nghiệp văn hóa nhưng không xa rời bản sắc văn hóa. Việc giữ gìn bản sắc văn hóa trên không gian số đã được xác định là trách nhiệm của cộng đồng để góp phần định vị giá trị văn hóa của quốc gia, dân tộc hay vùng đất. Như tại lễ kỷ niệm 80 năm ngành Văn hóa, đại diện Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch khẳng định: "Chuyển đổi số trong văn hóa đặt con người và bản sắc Việt Nam làm trung tâm, bảo đảm tính nhân văn và chiều sâu văn hóa". Trong bối cảnh toàn cầu hóa, bản sắc văn hóa chính là lá chắn chống lại sự đồng hóa, giúp thế hệ trẻ tìm được gốc rễ, nguồn cội của mình. Đất nước đang bước vào kỷ nguyên phát triển mới - kỷ nguyên của trí tuệ nhân tạo, công nghệ số và toàn cầu hóa. Trong kỷ nguyên ấy, các lĩnh vực cần phát triển mạnh mẽ hơn nữa, không chỉ bằng kỹ thuật, công nghệ hay kinh nghiệm sản xuất mà bằng bản lĩnh văn hóa, bản sắc dân tộc và sức sáng tạo Việt Nam.

Vân Phong