'Giữ lửa' nghề đan lát của người Tà Riềng

Trước hiên nhà mình, già Zơ Râm Vấn truyền nghề đan lát cho lớp trẻ trong thôn Đắc Tà Vâng. Ảnh: Nguyễn Văn Sơn

Tại hiên nhà mình, ông Zơ Râm Vấn đang dùng đục để chấn nan khoanh tròn chuẩn bị công đoạn lận nứt vành cho chiếc nia để kịp giao cho khách. Qua cuộc trò chuyện, chúng tôi được ông Zơ Râm Vấn cho biết: Nghề đan lát của dân tộc Tà Riềng ở thôn Đắc Tà Vâng (xã Đắc Tôi) có từ bao đời không ai nhớ rõ, chỉ biết nghề này gắn liền với việc làm nương rẫy nên cần nhiều nông cụ để sinh hoạt, sản xuất. Nghề đan lát dễ học nên ngay từ khi 10 tuổi, chỉ cần chăm chú xem cha tôi đan, rồi siêng năng ngồi chẻ tre, chẻ mây, vót thành những sợi nan mỏng, rồi tôi tự tay đan được, đan lâu quen tay và thành thạo hơn.

Qua tìm hiểu, chúng tôi được biết, từ nguyên liệu vô cùng đơn giản, mộc mạc là những nan tre được ông đem ra chẻ nhỏ, dùng dao vót nan không được cùn mà cũng không được sắc quá, chẻ nan mỏng hay dày là tùy thuộc vào sản phẩm sẽ được đan (như nia sảy lúa, giỏ tuốt lúa, các loại gùi, nia sàng gạo...). Sau đó, ông chuốt nan sao cho có độ mềm, nhẵn, đều, để khi đan, các nan khít vào nhau, không tạo ra kẽ hở mới tạo ra một sản phẩm bền, đẹp.

Trong các sản phẩm đan lát của người Tà Riềng thì tiêu biểu nhất phải kể đến là chiếc mâm cơm, gùi đựng trang sức và thổ cẩm, gùi cánh dơi của đàn ông Tà Riềng, nia sảy lúa. Bởi cần kỹ thuật phức tạp, nên ông Vấn phải cài nan khéo léo cùng với kết hợp lối kết nan tạo ra nhiều sản phẩm bền đẹp. Để hoàn thiện một sản phẩm đan lát bền đẹp, ông Vấn mất ít nhất từ 5-7 ngày, thậm chí có những sản phẩm mất cả tháng trời. Sau khi hoàn thiện, ông gác sản phẩm trên bếp để hun khói, giúp đồ vật bền hơn, tránh mối mọt.

Bà Zơ Râm Niệm, người cùng thôn với ông Zơ Râm Vấn cho biết: Nhiều vật dụng đan lát bác Vấn làm bền, đẹp, sử dụng trong lao động sản xuất và trong gia đình mà giá cả phù hợp. Hằng năm, cứ đến mùa phát rẫy chuẩn bị gieo hạt, tôi và bà con trong thôn đều nhờ bác Vấn làm giúp giỏ tỉa lúa để phục vụ mùa màng. Khi không sử dụng, nó luôn được người dân gìn giữ cẩn thận bằng cách treo thường xuyên trên giàn bếp để chống mối mọt và tăng độ dẻo dai.

Hiện nay, do xu hướng phát triển của nền kinh tế thị trường thay đổi, cùng với sự giao thoa, tiếp xúc giữa các vùng miền, mặc cho những vật dụng hiện đại không ngừng du nhập vào tận đến thôn làng người Tà Riềng trên xã vùng cao Đắc Tôi, nhưng ông Zơ Râm Vấn vẫn vẹn nguyên tình yêu với nghề đan lát của cha ông. Với ông Vấn, những sản phẩm làm ra luôn được bà con đặt hàng. Gùi củi, gùi măng có giá từ 450-500 ngàn đồng, gùi đựng lúa (lớn, nhỏ) có giá từ 700-900 ngàn đồng. Mâm cơm có giá 2 triệu đồng. Gùi đựng trang sức và thổ cẩm, gùi cánh dơi của đàn ông Tà Riềng có giá từ 2,5-3 triệu đồng. Ngoài ra, giỏ tuốt lúa, giỏ tỉa lúa đến rổ đựng rau... được ông Vấn bán từ 80-120 ngàn đồng.

Mặc dù các sản phẩm này lợi nhuận đem lại không nhiều, nhưng cũng giúp ông Vấn có thêm thu nhập cải thiện đời sống gia đình. Một số vật dụng gia đình được ông Vấn biếu người thân, bạn bè, thông gia làm quà tặng kỷ niệm khi ghé thăm trong dịp Tết, hay ăn mừng lúa mới.

Ngồi cùng chúng tôi theo dõi ông Vấn đan chiếc nia sảy lúa, anh Tơ Ngôl Phúc, cán bộ Ban Văn hóa xã Đắc Tôi chia sẻ: Nói về nghề đan lát truyền thống của người Tà Riềng, mặc dù bác Zơ Râm Vấn bị tật từ nhỏ, nhưng bác là người "giữ lửa" nghề và truyền dạy kỹ năng đan lát cho lớp trẻ dân tộc Tà Riềng để nghề đan lát tiếp tục được bảo tồn và phát huy.

Năm nay, ông Zơ Râm Vấn đã cao tuổi, nhưng ông luôn mang trong mình niềm đam mê cháy bỏng về nghề đan lát truyền thống của dân tộc mình. Hằng ngày, ông Vấn đều đặn làm ra những sản phẩm đan lát từ mây, nứa không chỉ phục vụ sản xuất, sinh hoạt cho gia đình mình, mà còn bán, trao đổi với người dân trong thôn và một số thôn khác trong xã Đắc Tôi.

Theo ông A Lăng Minh, Phó Chủ tịch UBND xã Đắc Tôi, trong thời gian tới, xã xác định việc khôi phục và bảo tồn nghề đan lát gắn với phát triển kinh tế, xóa đói giảm nghèo là nhiệm vụ trọng tâm. Tập trung tuyên truyền, khuyến khích bà con duy trì nghề đan lát, tích cực vận động bà con sử dụng các sản phẩm mây tre đan để phục vụ đời sống hằng ngày và giới thiệu, quảng bá sản phẩm bằng nhiều kênh khác nhau. Để giúp người dân giữ được nghề, có thêm thu nhập, địa phương phối hợp các gia đình, nghệ nhân trong xã vận động thế hệ trẻ tham gia học tập các lớp truyền dạy cách làm các sản phẩm từ đan lát truyền thống của dân tộc Tà Riềng, góp phần phát huy các giá trị văn hóa truyền thống.

Nguyễn Văn Sơn