'Giữ lửa' Then giữa miền quan họ: Truyền dạy và phát huy giá trị di sản

Buổi luyện tập tại Câu lạc bộ hát Then, đàn tính xã Lục Ngạn (Bắc Ninh). (Ảnh: Danh Lam/TTXVN)

Giữa miền quan họ mượt mà câu hát, tiếng đàn tính của người Tày, Nùng vang lên như một nét riêng trong bức tranh văn hóa Kinh Bắc. Mỗi làn điệu Then cất lên là một nhịp nối giữa quá khứ và hiện tại, mang theo tình yêu quê hương và khát vọng gìn giữ cội nguồn.

Trong nhịp sống hiện đại, những người con nơi đây vẫn lặng lẽ “giữ lửa” để làn điệu Then tiếp tục ngân vang giữa miền di sản thắm tình người quan họ.

Sợi dây kết nối nhiều thế hệ

Xã Lục Ngạn, tỉnh Bắc Ninh là địa phương có đông đồng bào Tày, Nùng sinh sống. Phó Chủ tịch Ủy ban Nhân dân xã Ân Minh Tuấn cho biết thời gian qua, địa phương đã triển khai nhiều hoạt động thiết thực nhằm bảo tồn và phát huy giá trị hát Then-đàn tính, loại hình nghệ thuật dân gian đặc sắc của đồng bào Tày, Nùng.

Công tác tuyên truyền được đẩy mạnh qua loa truyền thanh, sinh hoạt thôn, trường học. Xã thành lập và duy trì Câu lạc bộ hát Then-đàn tính, khuyến khích thanh thiếu niên tham gia; phối hợp với nghệ nhân mở lớp truyền dạy, biểu diễn, giao lưu tại các sự kiện văn hóa; đồng thời bước đầu ghi chép, ghi âm một số làn điệu Then cổ để lưu giữ lâu dài.

Truyền dạy hát Then, đàn tính cho các thành viên Câu lạc bộ hát Then, đàn tính xã Lục Ngạn (Bắc Ninh). (Ảnh: Danh Lam/TTXVN)

Ngày cuối tuần, ở thôn Cầu Chét, xã Lục Ngạn, tiếng đàn tính vang lên dìu dặt, hòa cùng làn gió mát từ những triền vải. Trong căn nhà văn hóa nhỏ, những người phụ nữ Tày, Nùng quây quần bên nhau, tay cầm đàn, miệng ngân câu Then.

"Then là sợi dây nối mình với tổ tiên," bà Hà Thị Đương, Phó Chủ nhiệm Câu lạc bộ hát Then-đàn tính xã Lục Ngạn nói. Bà là một trong những người khởi xướng thành lập câu lạc bộ từ năm 2011.

Khi ấy, chỉ hơn chục thành viên, đa phần là trung niên, cùng góp tiền mua đàn, sắm trang phục để gìn giữ làn điệu ông cha. Sau hơn 10 năm, câu lạc bộ nay đã có gần 60 thành viên thuộc ba thế hệ - từ các cụ ngoài bảy mươi đến những em nhỏ mới lên mười.

Chị Dương Thị Mến, thành viên trẻ của câu lạc bộ, đến với Then qua công nghệ. Không được học trực tiếp từ nghệ nhân, chị tự tìm video, tài liệu trên internet, tham gia các lớp học trực tuyến.

"Mỗi giai điệu Then ngân lên là một lần tôi thấy mình được trở về với bản làng. Tôi chỉ mong có thêm nhiều người trẻ yêu Then, để Then không lẻ loi giữa thời đại ồn ào này," chị Mến chia sẻ.

Không chỉ ở Lục Ngạn, các câu lạc bộ hát Then-đàn tính đang phát triển tại nhiều địa phương trong tỉnh. Hiện Bắc Ninh có 20 câu lạc bộ, đội văn nghệ hát Then-đàn tính, thu hút hàng trăm người tham gia. Nhiều câu lạc bộ trở thành “hạt nhân” văn hóa cơ sở, giành giải cao tại các liên hoan, hội diễn.

Then giờ không chỉ vang lên ở nhà sàn, sân đình mà còn hiện diện trong các tour du lịch cộng đồng, mang hơi thở mới của thời đại.

Hành trình giữ hồn Then

Từ năm 2019 đến nay, Trung tâm Văn hóa-Điện ảnh tỉnh đã tổ chức đều đặn các lớp truyền dạy hát Then-đàn tính cho hạt nhân văn nghệ cơ sở.

Gần 200 học viên được hướng dẫn kỹ năng đệm đàn, hát Then cổ, Then nghi lễ và biểu diễn nghệ thuật. Đây là cầu nối giữa nghệ nhân và thế hệ trẻ, giúp di sản không bị lãng quên trong nhịp sống hiện đại.

Ông Nguyễn Văn Đáp, Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Bắc Ninh, chia sẻ sau khi di sản Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái được UNESCO ghi danh, Ủy ban Nhân dân tỉnh đã chỉ đạo nhiều giải pháp đồng bộ nhằm bảo tồn và phát huy giá trị, thực hiện đúng cam kết với UNESCO và Chương trình hành động quốc gia giai đoạn 2022-2027. Trọng tâm là gắn bảo tồn di sản với cộng đồng - những chủ thể sáng tạo và thực hành Then.

Việc khuyến khích nhân dân tham gia bảo tồn, truyền dạy và phát huy giá trị di sản Then có ý nghĩa hết sức quan trọng, bởi cộng đồng chính là chủ thể sáng tạo và lưu giữ di sản. Khi người dân trực tiếp tham gia vào quá trình truyền dạy, sinh hoạt câu lạc bộ, biểu diễn trong lễ hội hay du lịch cộng đồng, di sản không chỉ được bảo tồn một cách sống động mà còn lan tỏa, bền vững trong đời sống.

Tuy vậy, hành trình giữ hồn Then không hề dễ dàng. Một bộ phận giới trẻ ngày nay không biết tiếng dân tộc, khiến việc học và cảm thụ Then trở nên khó khăn. Không gian sinh hoạt truyền thống bị thu hẹp, nhiều điệu Then cổ có nguy cơ thất truyền. Đội ngũ nghiên cứu, sáng tác còn mỏng, trong khi nguồn lực đầu tư chưa đáp ứng yêu cầu. Một số nơi, các yếu tố như trang phục, đạo cụ, quy trình hát bị pha tạp và dần mai một.

Truyền dạy hát Then, đàn tính cho các thành viên Câu lạc bộ hát Then, đàn tính xã Lục Ngạn (Bắc Ninh). (Ảnh: Danh Lam/TTXVN)

Trong bối cảnh hội nhập quốc tế, ngành văn hóa, thể thao và du lịch tỉnh Bắc Ninh sẽ tiếp tục triển khai nhiều giải pháp đồng bộ để bảo tồn và quảng bá di sản Then.

Trước hết, tỉnh thực hiện hiệu quả Chương trình hành động quốc gia và các dự án bảo tồn văn hóa gắn với phát triển du lịch; đẩy mạnh tư liệu hóa, số hóa để lưu giữ lâu dài những giá trị đặc sắc của di sản Then.

Tỉnh tăng cường truyền dạy hát Then-đàn tính trong trường học và các câu lạc bộ, đồng thời có chính sách hỗ trợ nghệ nhân, khuyến khích cộng đồng cùng tham gia. Cùng đó, Bắc Ninh đẩy mạnh xã hội hóa và tổ chức các liên hoan, sự kiện văn hóa, tạo không gian để nghệ nhân, diễn viên quần chúng giao lưu, lan tỏa di sản Then.

Đặc biệt, ngành văn hóa, thể thao và du lịch định hướng đưa di sản Then trở thành sản phẩm du lịch đặc trưng, thường xuyên xuất hiện trong các sự kiện văn hóa-du lịch trong nước và quốc tế, góp phần quảng bá rộng rãi di sản, đưa di sản thực hành Then đến gần hơn với công chúng, du khách trong và ngoài nước./.

(TTXVN/Vietnam+)