'Giữ lửa' văn hóa Ơ Đu giữa đại ngàn

Chuẩn bị lễ vật cho lễ đón tiếng sấm. Ảnh: Hoàng Nguyên

Chúng tôi đến bản Văng Môn, nơi duy nhất còn lưu giữ văn hóa của tộc người Ơ Đu. Sau sáp nhập, bản Văng Môn nay thuộc xã Yên Tĩnh (tỉnh Nghệ An) với chưa đầy 100 nóc nhà nằm lọt thỏm giữa đại ngàn. Năm 2024, sau gần nửa thế kỷ gián đoạn, Lễ đón tiếng sấm của người Ơ Đu được phục dựng. Tháng 6/2025, nghi lễ này chính thức được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Trên hiên nhà sàn, già làng Lo Văn Cường, người có uy tín, cũng là thầy mo của bản niềm nở đón khách. “Tiếng sấm đầu mùa là tiếng gọi đất trời thức dậy. Bao năm tưởng đã bị quên lãng, sau bao nỗ lực giờ được vinh danh là di sản. Văn hóa người Ơ Đu mình sống lại rồi đấy!” - ông xúc động nói. Niềm vui của ông Cường cũng là niềm hạnh phúc lan tỏa khắp cộng đồng.

Năm 2020, tỉnh Nghệ An triển khai Dự án “Bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa Ơ Đu”. Chính quyền, ngành văn hóa và cộng đồng cùng chung tay hành động. Các cụ cao niên như Lo Văn Nhoong, Lo Văn Bình, Lô Văn Hậu... được ghi âm tiếng nói, kể truyện cổ, hát dân ca để lưu trữ tư liệu. Lớp học “vỡ lòng tiếng mẹ đẻ” được mở ngay tại bản, nghệ nhân đứng lớp, học trò là chính con cháu mình.

Tháng 5/2024, lễ đón tiếng sấm được tổ chức trọn vẹn, tiếng trống, tiếng khèn vang rộn ràng, người người mặc váy áo truyền thống, dựng cây cúng trời, dâng lễ vật cầu mùa. Nghệ nhân Lo Văn Bình, được mệnh danh là “kho ký ức sống”, xúc động khi thấy lớp trẻ múa điệu cổ, hát tiếng mẹ đẻ: “Giờ tiếng sấm không chỉ gọi mùa, mà còn đánh thức cả tâm hồn người Ơ Đu”.

Không gian văn hóa Ơ Đu đang dần hồi sinh. Từ nhà sàn, nhạc cụ, trang phục, nghề dệt đến tín ngưỡng, sinh hoạt cộng đồng đều được phục dựng. Người Ơ Đu không chỉ gìn giữ bản sắc, mà còn chủ động giới thiệu qua mô hình du lịch cộng đồng, du khách được tham gia lễ đón tiếng sấm, nghi lễ độc nhất vô nhị tại Việt Nam và trải nghiệm đời sống bản địa. “Giữ văn hóa không chỉ để nhớ, mà để sống. Làm tốt thì văn hóa sẽ nuôi sống người Ơ Đu. Và người Ơ Đu sẽ làm sống lại văn hóa mình” - ông Lo Văn Cường khẳng định.

Tuy vậy, trong quá trình hội nhập và phát triển, văn hóa dân tộc Thái, Khơ Mú, Kinh... đang len sâu vào đời sống người Ơ Đu. Trang phục truyền thống ít được mặc. Có thời điểm, thanh niên trong bản vướng vào tệ nạn. Bản làng thay đổi nhanh, nhưng văn hóa truyền thống suýt bị lãng quên. Trong bối cảnh đó, việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa của người Ơ Đu là bài toán nhiều thách thức, tuy nhiên, luôn nhận được sự quan tâm đặc biệt từ Đảng, Nhà nước, chính quyền địa phương và cộng đồng dân cư.

Lễ đón tiếng sấm không chỉ mang ý nghĩa tâm linh báo hiệu mùa vụ mới, mà còn là biểu tượng gắn kết cộng đồng. Ảnh: Hoàng Nguyên

Đặc biệt, Dự án 6 về “Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch” đã tiếp thêm nguồn lực thiết thực như hỗ trợ khung cửi, trang phục truyền thống, mở lớp dạy nghề, sưu tầm tiếng nói, ghi âm dân ca, trang bị thiết chế văn hóa... giúp đồng bào Ơ Đu “giữ lửa” giữa đại ngàn.

Hành trình hồi sinh văn hóa được khởi đầu từ những điều nhỏ nhất. Những người phụ nữ miệt mài lần tìm lại những mảnh váy, khung cửi còn sót lại từ thế hệ cha ông để phục dựng trang phục truyền thống. Với sự hỗ trợ của chính quyền địa phương, hàng chục bộ khung cửi được trao tặng, các lớp dạy nghề dệt thổ cẩm được mở ra ngay tại bản. Không gian bản làng dần rộn ràng trở lại với sắc màu thổ cẩm, với nhịp guồng quay của khung dệt và tiếng hát ru vọng từ quá khứ.

Cùng với đó, tiếng mẹ đẻ cũng được hồi sinh. Những già làng như ông Cường, ông Bình đứng lớp truyền dạy tiếng Ơ Đu cho con cháu. Dù chưa có chữ viết và vốn từ ít ỏi, nhưng việc học và sử dụng tiếng mẹ đẻ đã khơi lại niềm tự hào dân tộc. Nhiều lớp học cộng đồng được tổ chức, phối hợp cùng các nhà nghiên cứu ghi âm, lưu giữ tiếng nói và truyện kể dân gian cho thế hệ sau.

“Việc phục dựng lễ đón tiếng sấm đầu mùa không chỉ là khôi phục một nghi lễ tín ngưỡng đặc sắc, mà còn là bước đi quan trọng trong nỗ lực bảo tồn văn hóa của một tộc người đang dần mai một. Với người Ơ Đu, lễ đón tiếng sấm không chỉ mang ý nghĩa tâm linh báo hiệu mùa vụ mới, mà còn là biểu tượng gắn kết cộng đồng, lưu giữ ký ức và khơi dậy niềm tự hào dân tộc trong thế hệ trẻ. Hành trình hồi sinh văn hóa người Ơ Đu là một chặng đường đầy gian nan, nhưng vô cùng ý nghĩa. Giữ được lễ hội là giữ được hồn cốt dân tộc. Cái khó nhất không phải là dựng lại nghi thức, mà là thắp lên ngọn lửa tự hào để văn hóa không lụi tắt giữa đại ngàn” - ông Bùi Công Vinh, Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Nghệ An nhấn mạnh.

Hoàng Nguyên