Gỡ rào cản, chấp nhận rủi ro để khoa học Việt bứt phá

Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo (KHCN&ĐMST- sửa đổi) vừa được Quốc hội thông qua được kỳ vọng sẽ tạo ra một hành lang pháp lý thực sự thông thoáng, “cởi trói” cho những rào cản đã tồn tại nhiều năm trong hoạt động nghiên cứu khoa học. Trao đổi với PVV Tri thức và Cuộc sống PGS.TS Phạm Bảo Sơn, Phó Giám đốc Đại học Quốc gia Hà Nội (ĐHQGHN) cho hay, Luật đã gỡ rất nhiều rào cản, để khoa học Việt bứt phá.

PGS.TS Phạm Bảo Sơn, Phó Giám đốc Đại học Quốc gia Hà Nội (ĐHQGHN) trao đổi với PV. Ảnh: Mai Loan.

Phóng viên: Thưa ông, với việc Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo (sửa đổi) vừa được Quốc hội thông qua, nhiều người kỳ vọng vào một cú hích thực sự cho sự phát triển khoa học và công nghệ. Từ góc độ người trong cuộc, ông đánh giá thế nào về tác động của bộ luật này, đặc biệt trong việc thu hút doanh nghiệp “đặt hàng” nghiên cứu khoa học?

PGS.TS Phạm Bảo Sơn: Quá trình này là một sự tiếp nối rất quyết liệt. Sau khi Nghị quyết 57 của Bộ Chính trị ra đời, chúng ta đã thấy hàng loạt chính sách, văn bản pháp luật được cụ thể hóa ngay lập tức, điển hình như Nghị quyết 193 của Quốc hội, tiếp đó là Nghị định 88 hướng dẫn thực hiện. Và tiếp nối, chính là việc sửa đổi và thông qua Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo vừa rồi.

Tôi đã có cơ hội tham gia vào quá trình góp ý sửa đổi luật và phải nói rằng, tinh thần làm việc rất cầu thị và quyết tâm. Từ sự chỉ đạo của lãnh đạo cấp cao nhất cho đến đội ngũ anh em trong tổ soạn thảo, tất cả đều hướng đến mục tiêu là “gỡ” một cách tối đa các rào cản, vướng mắc đã tồn tại bấy lâu.

Theo đánh giá cá nhân tôi, những vướng mắc cốt lõi nhất về cơ chế, chính sách cản trở sự hợp tác giữa viện-trường và doanh nghiệp về cơ bản đã được tháo gỡ trong bộ luật lần này. Sự tháo gỡ này đến từ cả hai phía: một mặt, tạo ra cơ chế thông thoáng về nguồn lực, tài chính cho các trường đại học, viện nghiên cứu; mặt khác, đưa ra những điều kiện khuyến khích đủ hấp dẫn để doanh nghiệp thực sự đẩy mạnh đầu tư cho R&D (nghiên cứu và phát triển) và chủ động hợp tác với nhà trường.

Phóng viên: Một trong những điểm mới mang tính “cởi trói” mạnh mẽ nhất trong luật là việc chấp nhận rủi ro và miễn trừ trách nhiệm cho nhà khoa học. Cụ thể, quy định này sẽ tạo động lực và sự an tâm cho họ như thế nào, thưa ông?

PGS.TS Phạm Bảo Sơn: Đây là một quy định cực kỳ phù hợp và có ý nghĩa quyết định. Trước đây, một trong những rào cản tâm lý lớn nhất khi làm khoa học, đặc biệt là với các đề tài sử dụng ngân sách nhà nước, là áp lực phải thành công. Nếu kết quả không được như đăng ký ban đầu, nhà khoa học phải hoàn lại toàn bộ kinh phí đã nhận. Đó là một gánh nặng rất lớn.

Với quy định mới, rủi ro đó nếu được hội đồng khoa học xác định là khách quan, là do đặc thù của nghiên cứu khoa học, thì người thực hiện sẽ không phải hoàn trả lại kinh phí nữa. Tuy nhiên, điều này không có nghĩa là nhà khoa học không phải chịu trách nhiệm. Trách nhiệm ở đây được hiểu là việc nhà khoa học không hoàn thành nhiệm vụ có thể sẽ ảnh hưởng đến uy tín, đến việc xét duyệt tài trợ cho các đề tài sau này, chứ không phải là miễn hoàn toàn trách nhiệm.

Việc miễn trách nhiệm hình sự cũng là một bước tiến lớn. Bởi làm khoa học mà cứ bắt đảm bảo thành công 100% sẽ rất khó. Hệ quả là không ai dám dấn thân làm những nghiên cứu lớn, có tính đột phá, mà chỉ chọn làm những cái nho nhỏ, an toàn, chắc chắn thành công. Tinh thần của chính sách là khuyến khích sự dấn thân, sáng tạo và chấp nhận rủi ro có tính toán.

Phóng viên: Một trong những chính sách lớn của Luật là chuyển nghiên cứu cơ bản về các cơ sở giáo dục đại học. Theo ông, các trường cần được trao quyền hạn, nguồn lực như thế nào để gánh vác tốt nhiệm vụ này?

PGS.TS Phạm Bảo Sơn: Đây là một chủ trương rất đúng đắn và phù hợp với thông lệ quốc tế. Tuy nhiên, như Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng cũng đã giải thích rõ, việc chuyển nghiên cứu cơ bản về trường đại học không có nghĩa là trường đại học chỉ làm nghiên cứu cơ bản, hay ngược lại, viện nghiên cứu chỉ làm nghiên cứu ứng dụng. Sự phân vai này mang tính tương đối và có sự giao thoa.

Về cơ bản, nghiên cứu cơ bản luôn gắn chặt với quá trình đào tạo, đặc biệt là đào tạo nhân lực trình độ cao trong các lĩnh vực khoa học cơ bản. Do đó, nó rất phù hợp với môi trường và chức năng của một trường đại học. Song song với đó, trường đại học vẫn có nhiệm vụ quan trọng trong việc nghiên cứu ứng dụng và chuyển giao công nghệ ra thị trường.

Tại ĐHQGHN, chúng tôi luôn xác định khoa học cơ bản chính là nền móng, là gốc rễ để chúng ta có thể tự chủ và làm chủ được những công nghệ lõi của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư.

Từ trước đến nay, ĐHQGHN đã có những chương trình đầu tư chuyên biệt cho khoa học cơ bản, có chính sách học bổng riêng để thu hút sinh viên giỏi theo học các ngành này.

Mới đây, chúng tôi vừa phê duyệt một đề án chung với kinh phí khoảng 20 tỷ đồng từ nguồn ngân sách tự chủ của ĐHQGHN. Nguồn lực này sẽ được đầu tư trực tiếp cho các nhóm nghiên cứu mạnh của các thầy cô, sinh viên trong các lĩnh vực khoa học cơ bản, đặc biệt là khối khoa học tự nhiên.

Trân trọng cảm ơn ông!

Một trong những nội dung mới của Luật KHCN&ĐMST là quy định rõ về chấp nhận rủi ro trong nghiên cứu khoa học, phát triển công nghệ và đổi mới sáng tạo.

Theo đó, tổ chức, cá nhân thực hiện nhiệm vụ nếu đã tuân thủ đầy đủ quy trình, quy định và không có hành vi gian lận, vi phạm pháp luật hay sử dụng sai mục tiêu, phạm vi kinh phí thì được miễn trách nhiệm hành chính, dân sự khi gây ra thiệt hại cho Nhà nước. Đồng thời, họ cũng không phải hoàn trả kinh phí nếu kết quả không đạt được mục tiêu đề ra, với điều kiện đã tuân thủ đúng quy định quản lý nhiệm vụ, nội dung nghiên cứu, biện pháp phòng ngừa rủi ro.

Tương tự, người phê duyệt và quản lý nhiệm vụ sử dụng ngân sách nhà nước cũng được loại trừ trách nhiệm nếu không vi phạm pháp luật và đã làm đúng quy trình.

Đặc biệt, Luật quy định loại trừ trách nhiệm hình sự theo Bộ luật Hình sự với những rủi ro xảy ra trong quá trình nghiên cứu, thử nghiệm, áp dụng tiến bộ khoa học, kỹ thuật và công nghệ. Chính phủ sẽ quy định chi tiết điều này, bao gồm tiêu chí xác định rủi ro được chấp nhận và quy trình đánh giá việc tuân thủ quy trình, quy định pháp luật.

Mai Loan (thực hiện)