Gỡ thẻ vàng thủy sản: 'Chúng ta không còn chỗ cho sai sót'

Sau 8 năm nỗ lực liên tục dưới sự chỉ đạo trực tiếp của Chính phủ, Việt Nam đang bước vào giai đoạn then chốt nhất để gỡ bỏ cảnh báo thẻ vàng của Ủy ban châu Âu (EC) về khai thác thủy sản bất hợp pháp, không báo cáo, không theo quy định (IUU).

Khởi tố nhiều vụ tàu cá vi phạm

Chia sẻ với PV Tiền Phong, đại diện Cục Thủy sản và Kiểm ngư, Bộ Nông nghiệp và Môi trường cho rằng, rào cản cuối cùng khiến EC chưa gỡ thẻ vàng chính là tình trạng một số tàu cá Việt Nam vẫn xâm phạm vùng biển nước ngoài, hành vi này bị EU coi là vi phạm nghiêm trọng nhất. Điển hình như vụ tàu KG-95441-TS bị lực lượng Thái Lan bắt giữ hồi tháng 2/2025, khiến EC phải lùi lịch kiểm tra dự kiến vào tháng 3.

Luật Thủy sản 2017 yêu cầu 100% tàu cá từ 15m trở lên phải lắp đặt và duy trì tín hiệu VMS (thiết bị giám sát hành trình). Tuy nhiên, vẫn xuất hiện tình trạng thuyền trưởng ngắt kết nối hoặc “gửi” thiết bị cho tàu khác để che giấu hành vi vượt biên đánh bắt trái phép.

Do đây là hành vi bị EC đánh giá “cấp độ nguy hiểm cao nhất”, Việt Nam trong 12 tháng qua đã khởi tố hình sự các vụ vi phạm VMS, thay vì chỉ nhắc nhở hoặc phạt hành chính như các năm trước, đến nay đã có 59 vụ, 96 bị can đã bị khởi tố; 29 vụ đã đưa ra xét xử.

Theo Cục Thủy sản và Kiểm ngư, trong suốt thời gian qua, Ban Chỉ đạo quốc gia về chống khai thác IUU do Thủ tướng Chính phủ trực tiếp chỉ đạo đã tổ chức họp định kỳ vào thứ Ba hằng tuần với sự tham dự của các bộ, ngành và kết nối trực tuyến với toàn bộ 28 tỉnh, thành phố ven biển.

Nhiều trường hợp tàu cá vi phạm bị xử lý nặng trong thời gian qua.

Hiện nay tỷ lệ tàu cá lắp VMS đã đạt hơn 99% trên toàn quốc. Các địa phương có chuyển biến nhanh, được EC đánh giá cao gồm Quảng Ninh, Thanh Hóa, Quảng Ngãi đều đã đạt 100% tàu từ 15m trở lên lắp VMS và kiểm soát theo “danh sách đỏ” tàu có nguy cơ vi phạm mỗi tuần.

Nhiều tỉnh đã công khai danh sách tàu cá mất kết nối hoặc có dấu hiệu vượt ranh giới biển, gửi đến cả lực lượng biên phòng các nước láng giềng để phối hợp theo dõi theo cơ chế song phương đáp ứng chính xác yêu cầu của EC về thực thi xuyên biên giới.

Tuy nhiên, một số trường hợp chủ tàu cố tình ngắt kết nối hoặc “gửi thiết bị” sang tàu khác, để vượt biên khai thác bất hợp pháp. Ngoài ra, việc giám sát 24/7 trên vùng biển rộng với hơn 3.260 km đường bờ biển, nhiều ngư trường chồng lấn vẫn tiềm ẩn rủi ro. Dù hệ thống VMS đã kết nối về Trung ương, nhưng công tác truy xuất dữ liệu vẫn cần tăng tốc về mức “tự động, theo thời gian thực”, thay vì phụ thuộc vào báo cáo thủ công của địa phương.

"Đặc biệt nhận thức không đồng đều trong một bộ phận ngư dân và doanh nghiệp vẫn có tình trạng đánh nhanh thu lợi bất chấp hậu quả quốc gia khiến những nỗ lực ở cấp Trung ương, ở các tỉnh làm tốt có nguy cơ bị ảnh hưởng dây chuyền", đại diện Cục Thủy sản và Kiểm ngư cho hay.

Không còn chỗ cho sai sót

Ông Nguyễn Hoài Nam - Tổng thư ký Hiệp hội Xuất khẩu và Chế biến thủy sản Việt Nam - nhận định, thẻ vàng suốt 8 năm qua với thủy sản Việt Nam là tình huống kéo dài so với hầu hết các quốc gia. Dù đã có nhiều nỗ lực nhưng EC không chỉ đánh giá trên hồ sơ, tỷ lệ VMS hay số vụ xử phạt mà họ theo dõi thực địa và tín hiệu từ các nước láng giềng.

Việc thủy sản Việt Nam vẫn chưa gỡ được thẻ vàng khiến toàn ngành thiệt hại không nhỏ về kinh tế và thương hiệu.

Theo ông Nam, việc thẻ vàng EC chưa gỡ được đồng nghĩa với tất cả các lô hàng thủy sản có nguồn gốc từ khai thác đều bị kiểm tra 100% hồ sơ trước khi thông quan. Riêng năm 2024 đã ghi nhận gần 10.000 lô hàng phải kiểm tra giấy tờ; tỷ lệ bị yêu cầu giữ lại để xác minh truy xuất tăng mạnh, gây đội chi phí lên 15-20%, kéo dài thời gian thông quan, giảm khả năng cạnh tranh của thủy sản Việt Nam so với Na Uy, Ecuador hay Thái Lan.

EU hiện nhập khẩu khoảng 22 tỷ USD thủy sản/năm, trong đó Việt Nam từng chiếm trên 1,5 tỷ USD. Nếu gỡ được thẻ vàng, thủy sản khai thác của Việt Nam sẽ trở lại vị thế cạnh tranh. Không chỉ EU, việc tuân thủ IUU cũng là “giấy thông hành” để vào các thị trường cao cấp khác như Mỹ, Nhật, Úc.

Đặc biệt, trong bối cảnh Việt Nam tham gia các hiệp định thương mại tự do (EVFTA, CPTPP, UKVFTA), thủy sản là nhóm hàng có lợi thế thuế quan lớn. Nhưng nếu còn thẻ vàng, lợi thế này gần như bị triệt tiêu.

"Đã đến giai đoạn then chốt, chúng ta không còn chỗ cho sai sót. Các bộ ngành, địa phương và cả hệ thống đang rất nỗ lực, do đó cần sự đồng hành và quyết tâm của người dân, doanh nghiệp. Nếu không gỡ được trong đợt kiểm tra này, Việt Nam không chỉ đánh mất thị trường EU mà còn ảnh hưởng lớn trên thị trường quốc tế về minh bạch nguồn gốc thủy sản", ông Nam cho hay.

Xuân Phong