Gốm Kim Lan - Di sản nghệ thuật, tinh hoa vượt thời gian

Nghệ nhân Đào Viết Bình (trái ảnh) bên tác phẩm “Hùng ca Điện Biên” (đường kính 1m65, cao 1m1) tái hiện hào khí hào hùng của dân tộc ta qua nghệ thuật gốm sứ.

Nghệ nhân Đào Việt Bình - Chủ tịch Hội Gốm sứ Kim Lan, 53 tuổi, tại thôn 5 làng Kim Lan (Gia Lâm - Hà Nội) chia sẻ: Gốm Kim Lan dung hòa giữa vẻ đẹp mộc mạc và tinh tế, gắn bó với đời sống thường nhật mà vẫn vươn tới đỉnh cao nghệ thuật. Đặc biệt, những tác phẩm gốm kích thước lớn đã minh chứng cho sự tài hoa, tâm huyết của những thế hệ nghệ nhân nơi đây.

Gốm Kim Lan kết tinh giữa nghệ thuật và kỹ thuật, những hoa văn tinh xảo, bình hoa vẽ vàng lộng lẫy hay các tác phẩm gốm kích thước lớn không chỉ xác lập kỷ lục Việt Nam mà còn khẳng định vị thế vững chắc của Kim Lan trên bản đồ gốm sứ cả nước.

Nghề gốm Kim Lan đang là bảo tàng sống lưu giữ tinh hoa men cổ. Những chiếc bình, chóe, nồi...vẫn vẹn nguyên sắc men tro trấu trầm mặc từ thế kỷ IX, từng rực rỡ dưới thời Lý - Trần, một chứng tích vàng son của quá khứ. Không dừng lại ở kế thừa, người thợ Kim Lan đã sáng tạo men hoàng kim – biến thể từ men tro trấu, tạo lớp men óng ánh, sắc nét, huyền ảo như ánh sáng phản chiếu trên ngọc. Mỗi sản phẩm không chỉ mang giá trị sử dụng mà còn là tuyệt tác nghệ thuật, kết nối quá khứ và hiện tại, đưa nghề gốm Kim Lan trở thành Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Nghệ nhân Đào Việt Bình, Chủ tịch Hội Gốm sứ Kim Lan, cho biết thêm, các nghệ nhân đang nỗ lực phục chế men ngọc lục sát thời Lý - Trần, sắc xanh sâu thẳm như nước hồ mùa thu. Dù một số mẫu còn lưu tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, nhưng công thức chế tác vẫn là ẩn số. Các nghệ nhân Kim Lan kiên trì nghiên cứu, hy vọng tái hiện sắc men huyền thoại này.

Nhiều tác phẩm gốm của nghệ nhân làng gốm Kim Lan đã ghi danh vào kỷ lục Việt Nam, minh chứng cho sự sáng tạo và kỹ thuật chế tác điêu luyện của người nghệ nhân nơi đây.

Nhiều tác phẩm gốm Kim Lan đã ghi dấu vào bản đồ gốm sứ cả nước như tác phẩm “Long ngư quần hội” (đường kính 1m65) khắc họa hình ảnh rồng và cá chép, biểu tượng về sự thịnh vượng và hòa hợp.

Chóe gốm “Long phụng sum vầy” (cao 3m2) ấn tượng với hoa văn đắp nổi tinh xảo, kết hợp nhuần nhuyễn giữa truyền thống và sáng tạo đương đại.

KIm Lan còn tự hào với nhiều tác phẩm khác như như “Liên ngư dâng phật”, "Bộ đôi đèn gốm", “Liên hoa dâng phật”... Trong ảnh: nghệ nhân Phạm Văn Nguyên với tác phẩm “Phật chung giác ngộ” đã được vinh danh kỷ lục Việt Nam.

Chia sẻ về tinh hoa nghề gốm Kim Lan, nghệ nhân Phạm Văn Nguyên, 50 tuổi, tại thôn 2, làng Kim Lan, xã Văn Đức (Gia Lâm - Hà Nội) cho biết, gốm Kim Lan mang vẻ đẹp truyền thống và còn sở hữu nét độc đáo hiếm có, đó là khả năng phát quang khi gặp ánh sáng. “Để làm chủ kỹ thuật này, người thợ gốm không chỉ cần sự khéo léo, còn phải trải qua nhiều năm lao động, đúc kết kinh nghiệm và am hiểu sâu sắc về đặc tính của đất, men và lửa.”

Nét độc đáo của dòng gốm Kim Lan có thể xuyên thấu ánh sáng.

Bí quyết tạo nên độ xuyên sáng của gốm nằm ở nguyên liệu và kỹ thuật nung chính xác. Đất Cao Lanh phải được tinh lọc, loại bỏ hoàn toàn tạp chất trước khi nung ở nhiệt độ gần 1.300 độ C. Khi đạt chuẩn, gốm trong suốt như bóng đèn LED; nếu nhiệt độ thấp hơn, ánh sáng sẽ ngả vàng hoặc không thể xuyên qua. Đặc trưng của gốm Cao Lanh là phát ra ánh sáng xanh, minh chứng cho sự kết tinh hoàn hảo giữa chất liệu tinh khiết và kỹ thuật chế tác điêu luyện của người làm gốm.

Nghệ thuật làm gốm ở làng vẫn trung thành với ba phương pháp tạo hình truyền thống: dùng bàn xoay, đắp nặn thủ công, khuôn vòng.

Nghệ nhân Phạm Văn Nguyên cho biết thêm, đất dẻo nguyên chất sau khi nung sẽ co ngót khoảng 18%, còn nếu pha chế thành dung dịch gốm để đổ khuôn, độ co rút có thể lên đến 26%. Nếu không cân chỉnh đúng tỉ lệ, sản phẩm rất dễ rạn nứt hoặc vỡ khi nung. Mỗi công đoạn đều đòi hỏi sự tỷ mỷ và kỹ thuật cao, để từng sản phẩm khi ra lò không chỉ đạt chất lượng hoàn mỹ mà còn mang dấu ấn tinh hoa của nghề gốm Kim Lan.

Bên cạnh các phương pháp làm gốm truyền thống, người dân Kim Lan không ngừng đổi mới, ứng dụng công nghệ hiện đại như bàn in cán lăn, máy ép áp lực, giúp nâng cao độ chính xác, tối ưu sản xuất nhưng vẫn giữ hồn cốt của gốm cổ.

Những nét vẽ gốm tinh tế của người thợ gốm làng Kim Lan.

Hiện làng gốm sứ Kim Lan, xã Kim Đức có trên 350 lò gốm đang hoạt động, tạo việc làm cho hàng nghìn lao động và đóng góp khoảng 500 tỷ đồng mỗi năm vào doanh thu của địa phương..

Trong hai năm 2023 và 2024, mỗi năm Gia Lâm đón khoảng 650.000 lượt khách đến thăm quan, trải nghiệm và mua sắm.

THẾ DƯƠNG