Hà Nam - Dấu ấn sâu đậm và lan tỏa
Lương Khánh Thiện (1903 – 1941), quê Mễ Tràng, thành phố Phủ Lý. Ông là xứ ủy viên Bắc Kỳ, Đảng Cộng sản Đông Dương. Đầu năm 1940, Đảng phân công ông phụ trách khu B gồm: Hải Phòng, Kiến An, Quảng Yên, Hồng Gai, Hải Dương và trực tiếp làm Bí thư Thành ủy Hải Phòng. Ông bị bắt và bị Pháp xử bắn vào 4 giờ 30 phút sáng mùng 1/9/1941 tại trường bắn Kiến An.
Trần Tử Bình (1909-1967) quê thôn Tiêu Thượng (Tiêu Động, Bình Lục), người được Chủ tịch Hồ Chí Minh phong hàm thiếu tướng đợt đầu tiên (tháng 1/1948) cùng với Đại tướng Võ Nguyên Giáp, Trung tướng Nguyễn Bình và 9 thiếu tướng khác. Ông còn nổi tiếng trong các sự kiện, cương vị. Đầu năm 1930, chi bộ đồn điền do Trần Tử Bình làm bí thư đã lãnh đạo 5.000 công nhân, làm nên một “Phú Riềng đỏ” gây tiếng vang, sức lan tỏa rộng lớn. Ông được bầu vào xứ ủy Bắc Kỳ, phụ trách liên tỉnh C (Hà Nam, Nam Định, Thái Bình, Ninh Bình) năm 1940 -1943; Liên tỉnh D (Vĩnh Yên, Phú Yên, Phú Thọ, Tuyên Quang) năm 1941. Ông trực tiếp tham gia lãnh đạo tổng khởi nghĩa ở Hà Nội ngày 19/8/1945 và một số tỉnh ở đồng bằng Bắc Bộ. Từ tháng 9/1945, ông chuyển sang công tác quân sự, đảm nhiệm các chức vụ: Phó Giám đốc chính ủy trường quân chính Việt Nam, Trường võ bị Trần Quốc Tuấn (nay là đại học Trần Quốc Tuấn), Phó Bí thư Quân ủy Trung ương, tổng thanh tra quân đội… Sau năm 1954, ông chuyển sang công tác ngoại giao. Năm 1959, Trần Tử Bình được bổ nhiệm làm đại sứ đặc mệnh toàn quyền nước Việt Nam dân chủ cộng hòa tại Cộng hòa nhân dân Trung Hoa, kiêm nhiệm Mông Cổ.
Khách tham quan Từ đường Nguyễn Khuyến (Trung Lương, Bình Lục). Ảnh: Thế Tuân
Mười Hương (1921 – 2020) tên thật là Trần Quốc Hương, quê xã Vũ Bản, Bình Lục. Ông được xem là một trong những nhà chỉ huy tình báo huyền thoại Việt Nam trong thời kỳ chống Pháp, chống Mỹ. Đặc biệt, ông nổi bật trong vai trò chỉ đạo và tổ chức các mạng lưới tình báo chiến lược trong lòng địch.
Nguyễn Lam (1922 – 1990), quê thôn Đại Cầu, Tiên Tân nay là Tiên Hiệp, thành phố Phủ Lý. Tham gia hoạt động cách mạng, ông lần lượt giữ các cương vị quan trọng, có ảnh hưởng lớn. Năm 1946, ông là Bí thư khu ủy khu 14 (Lai Châu, Sơn La), một phần Hòa Bình và Phú Thọ. Tháng 6/1949, ông là Bí thư Ban Chấp hành Đoàn thanh niên cứu quốc Việt Nam, tiền thân của Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh. Năm 1963, ông được bầu làm Bí thư Thành ủy Hà Nội (lần thứ hai vào năm 1974). Năm 1976, ông là Bí thư Trung ương Đảng. Tháng 2/1980, Nguyễn Lam được bổ nhiệm Phó Thủ tướng kiêm Chủ nhiệm Ủy ban kế hoạch nhà nước.
Hà Nam vùng đất sinh ra những con người tài giỏi trong các lĩnh vực: báo chí, khoa học, văn học nghệ thuật, đóng góp cho đất nước những nhân vật tiêu biểu, xuất sắc. Hai nhà báo nổi tiếng, được xem là hai trong số “cây đại thụ” của nền báo chí Việt Nam. Hoàng Tùng (1920 – 2010), Bí thư Trung ương Đảng, Tổng Biên tập Báo Nhân Dân, quê xã Nhân Hòa nay là Hòa Hậu, Lý Nhân. Ông là nhà báo chính luận sắc sảo, có ảnh hưởng lớn đến các thế hệ nhà báo cách mạng Việt Nam. Nguyễn Thành Lê (1920 – 2006), quê thôn Đại Cầu nay thuộc phường Tân Hiệp, thành phố Phủ Lý. Nhà báo chính luận nổi tiếng, người phát ngôn trong các sự kiện ngoại giao lớn của Việt Nam, đặc biệt là Hội nghị Paris (Pháp) từ 1968 – 1973.
Từ năm 1996, Nhà nước bắt đầu trao tặng, truy tặng giải thưởng Hồ Chí Minh, giải thưởng nhà nước cho những công trình nghiên cứu khoa học, tác phẩm văn học nghệ thuật đặc biệt xuất sắc, xuất sắc, có giá trị cao, ảnh hưởng rộng lớn, lâu dài, góp phần quan trọng phát triển kinh tế - xã hội, văn hóa. Đây là hai giải thưởng danh giá nhất, tầm quốc gia, xét và công bố 5 năm một lần.
Người Hà Nam có tên trong giải thưởng Hồ Chí Minh ngay đợt 1 (1996) là Nhà văn, Liệt sĩ Nam Cao (1915 – 1951) được truy tặng cho các truyện ngắn xuất sắc: Chí Phèo, Lão Hạc, Nửa đêm, Nhật ký ở rừng, tiểu thuyết Sống mòn và tập truyện ngắn chọn lọc (1964), trong lĩnh vực văn học nghệ thuật. Con trai ông, Giáo sư, Tiến sĩ Trần Mai Thiên cũng được trao tặng giải thưởng cao quý này cho công trình “Nghiên cứu nâng cao chất lượng một số loài cá nuôi nước ngọt ở Việt Nam”. Hai cha con nhà văn quê làng Đại Hoàng (Hòa Hậu, Lý Nhân).
Tiếp theo đến năm 2022, Hà Nam có bốn nhà khoa học, nghệ sĩ được truy tặng, trao tặng giải thưởng Hồ Chí Minh.
Giáo sư Đào Văn Tập (1927 – 1989), quê thôn Tường Tụy (Trác Văn, Duy Tiên) được truy tặng đợt ba (2005) về khoa học xã hội cho công trình “Chiến tranh Việt Nam và kinh tế Mỹ”.
Giáo sư Trần Quốc Vượng (1934 – 2005), quê thôn Lê Xá, Tiên Sơn, thị xã Duy Tuyên được truy tặng cho cụm công trình sử học, văn hóa học “Văn hóa Việt Nam - Tìm tòi và suy ngẫm”, “Việt Nam cái nhìn địa văn hóa”, “Trên mảnh đất ngàn năm văn vật”, đợt 4 (2012).
Nhà văn Hữu Mai (1926 – 2007), quê thôn Đông Trụ, Tiến Thắng, Lý Nhân, được truy tặng giải thưởng cho hai tiểu thuyết “Đêm yên tĩnh” và “Người lữ hành lặng lẽ” đợt 5 (2016).
Người Hà Nam được trao tặng giải thưởng Hồ Chí Minh đợt 6 năm 2022 là nghệ sĩ nhân dân, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Ứng Duy Thịnh, sinh năm 1952, quê thôn Văn Xá, Yên Bắc, thị xã Duy Tiên. Chùm tác phẩm thuộc nghệ thuật múa của ông được giải thưởng là hai kịch múa “Đất nước”, “Ngọn lửa” và sách “Con đường dân gian và sáng tạo múa chuyên nghiệp”.
Giải thưởng nhà nước danh giá chỉ sau giải thưởng Hồ Chí Minh, nhiều người Hà Nam đã được truy tặng, trao tặng cho các công trình nghiên cứu khoa học, tác phẩm văn học nghệ thuật xuất sắc.
Trong khoa học - xã hội: Giáo sư Nguyễn Hồng Phong (1929-1998) quê thôn Văn Ấp, Bồ Đề, Bình Lục; Phó Giáo sư Bùi Duy Tân (1931 - 2009), quê xã Thụy Lôi, thị xã Kim Bảng; Phó Giáo sư, Tiến sĩ Trần Thị Băng Thanh sinh năm 1938 tại xã Đức Lý, Lý Nhân.
Trong lĩnh vực văn học nghệ thuật, có nhiều văn nghệ sĩ được vinh danh. Về văn học, cùng quê xã Bình Nghĩa, Bình Lục là nhà thơ Trúc Thông (1940 - 2021). Nhà văn Đào Thắng (1946 - 2024). Lĩnh vực Mỹ thuật là họa sĩ Trần Huy Oánh, sinh năm 1937 tại xã Ngọc Lũ, Bình Lục. Lĩnh vực điện ảnh có đạo diễn Lê Mạnh Thích (1938 - 2004) quê thôn Nha Xá, Mộc Hoàn, thị xã Duy Tiên.
Lĩnh vực âm nhạc nổi trội với nhiều tên tuổi nhạc sĩ. Đó là Nguyễn Thành (1931 – 2002), quê thị trấn Kiện Khê, Thanh Liêm. Hai “nhạc sĩ của tuổi thơ” nổi danh cùng thị xã Duy Tiên: Phong Nhã (1924 – 2020) quê thôn Ngọc Động, Hoàng Đông. Bùi Đình Thảo (1931 – 1997), quê thị trấn Đồng Văn. Cũng quê thị xã Duy Tiên còn có nhạc sĩ Phạm Tịnh, sinh năm 1944. Huyện Lý Nhân có ba nhạc sĩ: Trần Tung (1927-2002) quê xã Hòa Hậu; Huy Thục sinh năm 1935 tại thôn Mạc Thượng, Chính Lý; Nguyễn Đình Bảng sinh năm 1942 tại xã Đạo Lý. Huyện Bình Lục có nhạc sĩ Ngô Quốc Tính sinh năm 1943.
Văn hóa
Không chỉ các sự kiện lịch sử và nhân vật nổi tiếng, Hà Nam còn là vùng đất có di sản văn hóa phong phú, đa dạng, trội vượt là những di tích, bảo vật, làng nghề ẩm thực đậm sắc địa phương nhưng thu hút, hấp dẫn, lan tỏa trong phạm vi rộng lớn.
Trống đồng - đỉnh cao của văn hóa Đông Sơn, văn minh Việt cổ. Hà Nam đứng đầu các tỉnh đồng bằng về số lượng trống đồng được phát hiện. Trống Ngọc Lũ I, trống Tiên Nội I, trống Vũ Bản đã được nhà nước công nhận là bảo vật quốc gia. Nổi bật là trống đồng Ngọc Lũ I, cổ nhất, đẹp nhất, hoa văn phong phú nhất, hàm chứa nhiều thông tin nhất về xã hội, văn hóa thời Hùng Vương.
Hà Nam có hai di tích đã được Nhà nước xếp hạng di tích cấp quốc gia đặc biệt. Chùa Đọi tọa lạc trên núi Đọi (xã Tiên Sơn, thị xã Duy Tiên). Chùa lưu giữ tấm bia quý “Bảo Tháp Sùng Thiện Diên Linh”; Bộ tượng Kim Cương thời Lý. Cả hai đã được nhà nước công nhận là bảo vật quốc gia. Sử chép: Mùa Xuân năm Đinh Hợi (987) vua Lê về cày tịch điền dưới chân núi Đọi, khuyến khích nông tang. Từ sự kiện lịch sử này, tỉnh Hà Nam từ năm 2009 đã khôi phục lễ hội tịch điền (mồng 5 đến mùng 7 tháng Giêng). Lễ hội thu hút rất đông du khách trong và ngoài tỉnh. Nguyên các Chủ tịch nước: Nguyễn Minh Triết, Trương Tấn sang, Trần Đại Quang… đã về dự, trực tiếp cày những xá cày theo nghi lễ cổ truyền. Lễ hội tịch điền cùng lễ hội chùa Đọi (19-21 tháng Ba âm lịch) đã được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
Đền Trần Thương, xã Trần Hưng Đạo, Lý Nhân phụng thờ Hưng Đạo Đại vương Trần Quốc Tuấn và các bộ tướng. Hằng năm vào đêm 14 tháng giêng âm lịch tại đền làm lễ phát lương Đức Thánh Trần, không chỉ thu hút người dân trong huyện, trong tỉnh mà còn nhiều tỉnh khác. Lễ hội đền Trần Thương từ ngày 19 đến 21 tháng 8 âm lịch được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
Không chỉ chùa Đọi, đền Trần Thương, còn nhiều di tích cấp quốc gia chưa được xếp hạng như đền Lăng (Liêm Cần, Thanh Liêm); chùa Địa Tạng Phi Lai (Liêm Sơn, Thanh Liêm); đền Lảnh (Mộc Hoàn, thị xã Duy Tiên); đền Trúc - Ngũ Động Thi Sơn (Thi Sơn); chùa Bà Đanh (Ngọc Sơn); chùa Tam Chúc (Kim Bảng) thu hút du khách ngày càng đông đảo.
Di tích quốc gia lưu niệm Chủ tịch Hồ Chí Minh (An Mỹ, Bình Lục); di tích quốc gia lưu niệm Nhà văn, Liệt sĩ Nam Cao đang là “địa chỉ đỏ” giáo dục lòng yêu nước cho đông đảo nhân dân, nhất là thế hệ trẻ.
Làng nghề truyền thống Hà Nam, sản vật tiêu thụ rộng khắp, kể cả xuất khẩu, đã được công nhận Di sản phi vật thể quốc gia là: Trống Đọi Tam (Tiên Sơn, Duy Tiên); dệt lụa Nha Xá (Mộc Hoàn, thị xã Duy Tiên); thêu ren Thanh Hà (Thanh Liêm). Ngoài ra, còn có rượu Vọc (Vũ Bản, Bình Lục) mang thương hiệu “Vọc Long tửu) khá nổi tiếng.
Nói về ẩm thực Hà Nam, rất nhiều người sành điệu trong và ngoài tỉnh rất thích chuối ngự Đại Hoàng, cá kho niêu đất Hòa Hậu, bánh đa nem làng Chều (Nguyên Lý, huyện Lý Nhân), bánh cuốn chả Phủ Lý.
Hà Nam: Núi Đọi - sông Châu, lắng hồn non nước ngàn năm, in sâu trong ký ức con người. Nay Hà Nam đang sôi động, thu hút với các Khu Công nghiệp; quần thể, công viên du lịch nghỉ dưỡng Sun Group; cảng Thái Hà... Sẽ chỉ còn một phường mang tên Hà Nam theo chủ trương sắp xếp lại các đơn vị hành chính cấp xã, cấp tỉnh của Đảng và Nhà nước, nhưng danh xưng Hà Nam với những dấu ấn sâu đậm đã lan tỏa rộng, xa trong lịch sử.
