Há Súng - Bóng thời gian trên cao nguyên đá

Cách dinh thự họ Vương (dinh thự vua Mèo) ở thung lũng Sà Phìn chưa đầy 3km, ngôi nhà cổ Há Súng nằm trên địa thế đắc địa, tựa lưng vào núi nhìn xuống thung lũng trải rộng. Được dựng nên cách đây hơn 1 thế kỷ, công trình này gắn với dòng họ Vừ - một trong những dòng họ lâu đời của người Mông vùng Lũng Táo.

Theo người dân trong vùng, ngôi nhà do một nhóm thợ đến từ vùng Hoa Nam (Trung Quốc) dựng nên. Chính nhóm thợ này sau đó tiếp tục xây dựng dinh thự họ Vương. Vì vậy, giữa 2 công trình vẫn còn đó những nét tương đồng về vật liệu, kỹ thuật xây dựng và hoa văn chạm trổ.

Ngôi nhà thuộc sở hữu dòng họ Vừ. (Ảnh: VŨ LINH)

Ngôi nhà có cấu trúc 3 khối liên hoàn. Hai khối bên lùi về phía sau tạo thế nâng đỡ cho khối nhà chính nhô ra phía trước. Cửa chính làm từ gỗ nguyên khối, ngạch cửa cao, hai bên là các khối đá tảng từng khắc hoa văn tỉ mỉ, nay đã bị mài mòn bởi mưa nắng vùng cao.

Mái hiên lợp ngói âm dương. (Ảnh: VŨ LINH)

Mái hiên lợp ngói âm dương, chạm khắc cầu kỳ. Không gian bên trong được chia theo lối truyền thống: gian giữa đặt ban thờ tổ tiên, chung quanh là phòng ngủ, bếp, kho và các không gian sinh hoạt khác.

Gian chính đặt ban thờ tổ tiên. (Ảnh: VŨ LINH)

Mái nhà có giếng trời để lấy ánh sáng tự nhiên, thông thoáng. Tầng hai được dùng để dự trữ lương thực, ngô, thóc...

Nơi dự trữ lương thực trong ngôi nhà. (Ảnh: VŨ LINH)

Một chi tiết đặc biệt là các họa tiết hoa anh túc xuất hiện ở nhiều vị trí từ cột gỗ, kèo nhà cho đến chân trụ đá. Đây là dấu tích của thời kỳ mà việc trồng và buôn bán thuốc phiện gắn với đời sống bà con nơi đây.

Chân trụ đá được chạm khắc cầu kỳ. (Ảnh: VŨ LINH)

Tường nhà được xây theo kỹ thuật trình tường của người H'Mông, đầm đất sét trong khuôn gỗ rồi tạo ra những mảng tường dày có khả năng cách nhiệt tốt và bền vững trước khí hậu khắc nghiệt.

Toàn bộ hành lang, lan can, chiếu nghỉ đều được làm từ các loại gỗ quý bản địa. Mặc dù thời gian đã để lại không ít dấu tích, phần lớn kết cấu vẫn được bảo tồn tương đối nguyên vẹn.

Lan can làm bằng gỗ quý bản địa. (Ảnh: VŨ LINH)

Tuy nhiên, qua năm tháng, ngôi nhà đã hứng chịu không ít hư hại. Nhiều bức tường trình tường xuất hiện vết nứt lớn, từng mảng bong tróc. Hệ mái ngói võng xuống, nhiều vị trí đã bị dột, nước mưa ngấm vào kết cấu gỗ gây mục nát. Các cột chính, trụ chống đỡ toàn bộ công trình cũng đã có hiện tượng mối mọt, suy yếu.

Theo người dân địa phương, ngôi nhà chưa từng được trùng tu một cách bài bản và hiện nay hoàn toàn do dòng họ Vừ tự bảo quản.

Các mảng tường bong tróc. (Ảnh: VŨ LINH)

Không chỉ là nơi ở của một dòng họ, ngôi nhà cổ Há Súng mang giá trị như một chứng nhân văn hóa của vùng cao nguyên đá. Từ kỹ thuật xây dựng, bố cục không gian đến các chi tiết trang trí đều phản ánh sinh hoạt, quan niệm thẩm mỹ, tín ngưỡng và cả các giai đoạn giao thoa văn hóa đã đi qua vùng đất này.

Thế nhưng, những giá trị ấy đang đứng trước nguy cơ bị xóa nhòa nếu không có giải pháp bảo tồn kịp thời và đúng cách.

Các chi tiết trong nhà nhuốm màu thời gian. (Ảnh: VŨ LINH)

Cao nguyên đá Đồng Văn đã được UNESCO ghi danh là Công viên địa chất toàn cầu nhưng vẫn còn nhiều lớp trầm tích văn hóa chưa được khai thác. Việc nghiên cứu trùng tu theo đúng kỹ thuật truyền thống, giữ nguyên vật liệu, bố cục và tinh thần của ngôi nhà là điều cần thiết.

Việc khôi phục ngôi nhà cổ Há Súng không nên dừng lại ở những biện pháp chống xuống cấp, mà cần kết hợp bảo tồn với phát huy giá trị. Ngôi nhà hoàn toàn có thể trở thành một điểm tham quan trong các tuyến du lịch cộng đồng, góp phần kể lại câu chuyện lịch sử-văn hóa của người Mông đầu thế kỷ XX một cách sống động, chân thực.

NGỌC LIÊN-VŨ LINH