Hàng triệu tấn rác đầu lọc thuốc lá đang tàn phá môi trường

Nhân Ngày Thế giới không thuốc lá 31/5 và Tuần lễ Quốc gia không thuốc lá (25-31/5/2025), Trung tâm Bảo vệ môi trường và Ứng phó biến đổi khí hậu (CEPVN) phối hợp với Trung tâm Truyền thông Tài nguyên và Môi trường (Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn) tổ chức tập huấn với chủ đề “Vạch trần sự hấp dẫn giả tạo - Truyền thông trách nhiệm vì môi trường và sức khỏe cộng đồng”. Buổi tập huấn nhằm phơi bày sự thật về các chiêu trò quảng cáo thuốc lá, lan tỏa kiến thức và thúc đẩy hành động vì cuộc sống khỏe mạnh, môi trường trong lành hơn.

Ông Vũ Mạnh Cường, Giám đốc Trung tâm Truyền thông, Giáo dục sức khỏe Trung ương trình bày các phương pháp truyền thông phòng chống tác hại thuốc lá.

Một điếu thuốc nhỏ bé tưởng chừng đơn giản, nhưng đằng sau là hàng trăm hóa chất độc hại. Theo WHO, mỗi năm có khoảng 8 triệu người chết trên toàn cầu vì các bệnh liên quan thuốc lá, riêng Việt Nam là khoảng 40.000 người. Ngành công nghiệp thuốc lá sản xuất khoảng 6 nghìn tỷ điếu mỗi năm, thải ra 840.000 tấn rác đầu lọc - loại rác thải nhựa phổ biến nhất trên hành tinh.

Những đầu lọc chứa các chất độc như nicotine, cadmium, arsenic, ngấm vào đất, sông, biển, gây chết hệ sinh thái. Ở Việt Nam, với khoảng 15 triệu người hút thuốc, lượng rác thải từ thuốc lá lên đến hàng nghìn tấn mỗi năm, làm trầm trọng thêm cuộc khủng hoảng rác thải nhựa.

Chuỗi giá trị thuốc lá cũng phá hủy 4,5 triệu ha đất và rừng mỗi năm, phát thải khoảng 84 triệu tấn CO2 - tương đương lượng phát thải của quốc gia như Phần Lan, bằng 1/4 lượng phát thải của Việt Nam năm 2022. Điều này đặt ra thách thức nghiêm trọng đối với cam kết phát thải ròng bằng “0” vào năm 2050 của Việt Nam.

Tại Hội thảo, TS.Nguyễn Đình Đáp, chuyên gia Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam cho biết tác động của thuốc lá đến môi trường trải dài toàn bộ chu kỳ phát triển ngành này, từ trồng trọt, sản xuất đến tiêu thụ và thải bỏ.

Trung bình mỗi năm thế giới mất khoảng 3,5 triệu ha đất do trồng cây thuốc lá, trong đó Việt Nam mất khoảng 1,4% diện tích rừng để phục vụ sản xuất thuốc lá. Cây thuốc lá rất ưa nước và thường được trồng ở các vùng trũng gần nguồn nước như ao, hồ, sông, suối. Tuy nhiên, nó làm thoái hóa đất, cạn kiệt chất dinh dưỡng, khiến đất bạc màu, cằn cỗi và dễ bị xói mòn vào mùa mưa.

Người trồng thuốc lá cho biết chỉ có thể trồng cây này trên một mảnh đất khoảng 3-4 vụ, sau đó cây bị sâu bệnh, còi cọc do đất mất chất dinh dưỡng.

Dù được bón phân, chăm sóc tích cực, đất vẫn bị thoái hóa nghiêm trọng, ảnh hưởng đến giá trị kinh tế. Quá trình sản xuất thuốc lá cũng thải ra các chất độc hại vào không khí và đất, cùng với lượng chất thải lớn như bụi than, giấy vụn và hóa chất độc hại như dầu, dẻo, amoniac, etylen, glycol, nicotin, làm suy thoái đất do ô nhiễm công nghiệp.

Còn theo Tổ chức Y tế thế giới (WHO), ngành công nghiệp thuốc lá còn góp phần gây suy thoái rừng trên diện rộng, làm chuyển đổi mục đích sử dụng đất và nước khỏi sản xuất lương thực, đặc biệt ở các nước nghèo. Ngành này thải ra chất thải nhựa, hóa chất độc hại và hàng triệu tấn khí CO2 gây ô nhiễm môi trường.

Mỗi năm có khoảng 5% diện tích rừng bị phá để trồng thuốc lá, đồng thời khoảng 18 tỷ cây xanh bị chặt để làm củi sấy thuốc lá. Một lò sấy thuốc lá trung bình cần hơn 33.600 m3 củi để sấy khô 3.000 ha cây thuốc lá, dẫn đến khai thác rừng bừa bãi, tổn hại nghiêm trọng hệ sinh thái. Ngoài ra, tàn thuốc lá còn là nguyên nhân gây cháy rừng - thảm họa đối với con người và môi trường sinh thái.

Về ô nhiễm môi trường, thuốc lá gây ô nhiễm nguồn nước, không khí và môi trường tự nhiên. Trung bình mỗi năm, sản xuất và chế biến thuốc lá sử dụng khoảng 22 tỷ tấn nước. Một người hút thuốc có thể thải ra môi trường tới 4.500 tỷ đầu lọc và tàn thuốc, tương đương khoảng 766.571 tấn rác thải nhựa.

Những đầu lọc này xuất hiện khắp nơi, trên đường phố, khu vực công cộng, theo nước mưa trôi ra sông hồ, biển và đại dương, gây nguy hiểm cho động vật thủy sinh bởi nhựa trong bộ lọc mất hàng thập kỷ mới phân hủy. Một số loài cá và rùa nhầm lẫn tàn thuốc là thức ăn, dẫn đến tích tụ chất độc, tắc nghẽn đường tiêu hóa và chết.

Nghiên cứu khoa học của WHO chỉ ra rằng người sử dụng thuốc lá thải ra môi trường mỗi năm khoảng 3.000-6.000 tấn formaldehyde (chất gây ung thư), 12.000-47.000 tấn nicotine (gây tăng huyết áp, rối loạn nhịp tim, có thể dẫn đến xơ vữa động mạch) và 300-600 triệu kg chất thải độc hại từ mẩu thuốc lá, là nguyên nhân chính gây ô nhiễm không khí trong nhà, nơi làm việc, trường học và khu vực công cộng.

Ngành công nghiệp thuốc lá cùng với cháy rừng thải ra khoảng 84 triệu tấn khí CO2 mỗi năm, tương đương 20% lượng CO2 của ngành hàng không thương mại toàn cầu, góp phần làm gia tăng sự nóng lên toàn cầu và hiệu ứng nhà kính.

Khói thuốc tạo ra nhiều hạt muội, chất gây ô nhiễm không khí mạnh hơn khói diesel, với lượng hạt muội thải ra khi hút ba điếu thuốc cao gấp 10 lần lượng chất độc do một chiếc xe hơi thải ra trong cùng thời gian.

Trong một phòng hút thuốc, lượng chất độc trong không khí cao gấp 120 lần phòng cấm hút thuốc, mức độ ô nhiễm tương đương các thành phố lớn như Bắc Kinh hay London. Người sống chung với người nghiện thuốc lá phải tiếp xúc với các chất độc hại cao hơn nhiều so với gia đình không có người hút thuốc.

Ngành công nghiệp thuốc lá sử dụng chiêu quảng cáo “xanh” (greenwashing) để đánh lừa người tiêu dùng, tự tuyên bố là thân thiện với môi trường trong khi thực tế lại đầu độc không khí, đất, nước bằng hóa chất độc hại, rác thải nhựa và phá rừng. Thuốc lá thậm chí được quảng cáo là giúp cải tạo môi trường xanh sạch hơn, trong khi thực tế đang gây hại cho hành tinh.

Ngành này cũng từng được quảng bá như biểu tượng của sự tự do, bản lĩnh và phong cách. Thuốc lá điện tử và thuốc lá nung nóng được quảng cáo là “ít hại”, nhưng các nghiên cứu của WHO, CDC Mỹ và Bộ Y tế nhiều nước chỉ ra rằng các sản phẩm này vẫn chứa nicotine, kim loại nặng, gây tổn thương phổi và tim mạch, chưa có bằng chứng giúp cai thuốc và còn có nguy cơ thu hút giới trẻ nghiện thuốc thế hệ mới.

Ngành này dùng các chiến thuật marketing hiện đại và “tẩy xanh” (greenwashing) để thao túng nhận thức cộng đồng, che giấu bản chất gây hại.

Vai trò của truyền thông vì vậy trở nên quan trọng hơn bao giờ hết. Theo ông Vũ Mạnh Cường, Giám đốc Trung tâm Truyền thông, Giáo dục sức khỏe Trung ương, các nhà báo, nhà truyền thông cần phối hợp cùng cơ quan quản lý, tổ chức xã hội dân sự, chuyên gia và người có ảnh hưởng xây dựng các chiến dịch truyền thông toàn diện, sáng tạo, hiệu quả nhằm nâng cao nhận thức, giảm tiêu thụ thuốc lá, hạn chế ô nhiễm môi trường và bảo vệ sức khỏe cộng đồng.

Đồng thời, cơ quan chức năng cần hoàn thiện chính sách thuế tiêu thụ đặc biệt thuốc lá, quy định xử lý rác thải thuốc lá, giám sát khí thải và phát thải khí nhà kính theo chuẩn quốc tế.

Chỉ khi cộng đồng nhận thức đúng về tác hại toàn diện của thuốc lá - từ sức khỏe đến môi trường và khí hậu - chúng ta mới có thể tạo ra những thay đổi bền vững, bảo vệ hành tinh xanh, môi trường sạch và cuộc sống khỏe mạnh cho thế hệ tương lai.

Thuốc lá không chỉ là kẻ thù của sức khỏe mà còn là hiểm họa thầm lặng phá hủy môi trường sống. Hãy cùng hành động vì một thế giới không khói thuốc, sạch hơn, an toàn hơn cho tất cả chúng ta.

Đại diện Trung tâm Truyền thông Tài nguyên và Môi trường khẳng định, truyền thông là vũ khí mạnh mẽ để thay đổi nhận thức và hành vi cộng đồng. Việc vạch trần các chiêu trò “tẩy xanh” của ngành thuốc lá không chỉ giúp bảo vệ sức khỏe người dân mà còn góp phần quan trọng vào bảo vệ môi trường và ứng phó biến đổi khí hậu. Tổ chức này cam kết đồng hành cùng các nhà báo, cán bộ truyền thông để nhân rộng các chiến dịch hiệu quả.

D.Ngân