Hành trình pháp lý bảo vệ hệ sinh thái và con người

Nỗ lực của EU nhằm giải quyết ô nhiễm vi nhựa không xuất hiện một cách ngẫu nhiên mà là kết quả của một chuỗi chính sách, chương trình và quy định dần được triển khai trong nhiều năm. Điểm khởi đầu là các chiến lược mang tính tổng thể. Chiến lược Nhựa trong nền kinh tế tuần hoàn, công bố vào năm 2018 đã nhận diện vi nhựa là một vấn đề cần hành động toàn diện, bao gồm cả nguồn phát thải chủ động và vô ý gây ô nhiễm. Tiếp theo đó, Kế hoạch Hành động kinh tế tuần hoàn được công bố vào tháng 3/2020 và Chiến lược Đất đai năm 2030 được thông qua năm 2021 cũng nhấn mạnh yêu cầu giảm phát thải vi nhựa bằng nhiều biện pháp khác nhau. Theo Ủy ban châu Âu, cùng với Kế hoạch Hành động không ô nhiễm, EU đặt mục tiêu giảm tổng phát thải vi nhựa ít nhất 30% vào năm 2030 thông qua việc hạn chế sử dụng vi nhựa chủ động trong sản phẩm và giảm phát thải vô ý từ các nguồn như hạt nhựa, lốp xe, sơn và các sản phẩm khác.

Nguồn: shutterstock/Tint Media

Quá trình lập pháp của EU đối với vi nhựa diễn ra theo hướng từng bước, bắt đầu từ các biện pháp “dễ kiểm soát” hơn trước khi tiến tới các nguồn phát thải phức tạp; một cột mốc quan trọng là vào ngày 25/9/2023, Ủy ban châu Âu đã ban hành Quy định EU 2023/2055, bổ sung vào Phụ lục XVII của REACH mục hạn chế đối với các hạt vi nhựa tổng hợp được sử dụng một cách chủ động trong sản phẩm, như trong mỹ phẩm, chất tẩy rửa hay vật liệu thể thao, vật liệu phủ … có hiệu lực từ ngày 17/10/2023. Quy định này đánh dấu bước đi pháp lý rõ rệt trong việc giảm nguồn phát thải vi nhựa trực tiếp từ sản phẩm sử dụng hàng ngày. Đây cũng là lần đầu tiên EU cấm hoặc hạn chế một nhóm vi nhựa dựa trên đặc tính vật lý và tác động môi trường của chúng, thay vì dựa trên độc tính hóa học truyền thống.

Song song với đó, EU bắt đầu tiến hành quy trình lập pháp cụ thể nhằm giảm thất thoát hạt nhựa, nguồn phát thải vi nhựa vô ý nhưng lớn nhất sau sơn và mài mòn lốp xe; ngày 16/10/2023, Ủy ban châu Âu đã trình dự thảo Quy định về ngăn ngừa thất thoát hạt nhựa lên Nghị viện và Hội đồng châu Âu theo thủ tục lập pháp thông thường. Văn bản này đề xuất các yêu cầu bắt buộc về thực hành tốt nhất trong xử lý hạt nhựa, chứng nhận đối với doanh nghiệp lớn và tự khai báo đối với doanh nghiệp nhỏ; đồng thời yêu cầu phát triển phương pháp đo lường thất thoát tiêu chuẩn hóa trên toàn EU.

Tiếp theo đó, tờ trình được chuyển tới các Ủy ban có liên quan của Nghị viện châu Âu. Trong giai đoạn xem xét tại đây, đặc biệt là Ủy ban Môi trường, sức khỏe cộng đồng và an toàn thực phẩm (ENVI), đã tiến hành nhiều phiên điều trần với sự tham gia của giới khoa học, doanh nghiệp và tổ chức xã hội dân sự. Các cuộc thảo luận xoay quanh việc xác định phạm vi áp dụng, trách nhiệm của các chủ thể trong chuỗi cung ứng và mức độ linh hoạt cho doanh nghiệp nhỏ. Báo cáo của ENVI được thông qua vào tháng 3/2024 với đa số phiếu ủng hộ, mở rộng phạm vi định nghĩa hạt nhựa và xác định rõ các biện pháp thực thi. Trên cơ sở đó, vào ngày 23/4/2024, Nghị viện châu Âu đã thông qua lập trường đầu tiên về đề xuất này với đa số áp đảo. Đến ngày 17/12/2024, Hội đồng EU cũng thông qua lập trường đàm phán chính thức, theo đó mở rộng phạm vi quy định để bao gồm cả hoạt động vận tải biển đối với hạt nhựa.

Đến ngày 8/4/2025, hai cơ quan EU trên đã đạt được thương lượng sơ bộ về văn bản cuối cùng của quy định này. Tiếp theo đó, vào ngày 22/9/2025, Hội đồng châu Âu chính thức phê chuẩn văn bản quy định, và Nghị viện châu Âu thông qua vào ngày 23/10/2025. Quy định hoàn chỉnh sau đó được ký ban hành vào ngày 12/11/2025, chính thức đưa vào Công báo của EU dưới mã số Quy định (EU) 2025/2365, mở đường cho việc thi hành các biện pháp pháp lý từ cuối năm 2025 và chính thức có hiệu lực 2 năm sau đó.

Văn bản này hoàn tất một chuỗi chính sách kéo dài gần một thập kỷ, từ nhận diện vấn đề vi nhựa trong chiến lược nhựa năm 2018 đến việc ban hành quy định cụ thể nhắm trực diện vào thất thoát hạt nhựa. Các nỗ lực pháp lý trên cũng hỗ trợ EU hướng tới mục tiêu chung trong khuôn khổ Hiệp ước Toàn cầu về nhựa, hiệp ước đang được các nước trên thế giới thảo luận nhằm chấm dứt ô nhiễm nhựa vào năm 2040.

Theo các số liệu chính thức của EU, trước khi có khung pháp lý mới, mỗi năm khu vực này để thất thoát từ hơn 52.000 đến gần 185.000 tấn hạt nhựa vào môi trường, khiến hạt nhựa trở thành nguồn phát thải vi nhựa lớn thứ ba tại EU. Trước thực trạng đó, EU không tiếp cận vấn đề vi nhựa như sự cố riêng lẻ, mà coi đây là thách thức cấu trúc, gắn với mô hình sản xuất, tiêu dùng nhựa hiện đại. Từ nhận diện khoa học ban đầu đến việc hình thành các chiến lược và quy định cụ thể, EU đã trải qua hành trình lập pháp dài hơi, từng bước xây dựng khung chính sách nhằm kiểm soát cả vi nhựa được bổ sung có chủ đích lẫn vi nhựa phát sinh ngoài ý muốn, trong đó thất thoát hạt nhựa giữ vị trí trung tâm.

Thái Anh