Hành trình xanh trên cao nguyên Ladakh

Tenzin Sonam, 15 tuổi, đứng trước lều gia đình ở Changthang, Ladakh, tay cầm chiếc đèn năng lượng mặt trời. (Nguồn: Nikkei Asia)

“Julley!” – lời chào vui vẻ quen thuộc vang lên dưới bầu trời xanh thẳm của Changthang, nơi người Changpa dựng lều bằng lông dê và bò yak giữa gió lạnh cắt da. Họ là một trong số ít cộng đồng châu Á vẫn còn sống theo lối du mục, di chuyển cùng đàn gia súc trên độ cao hơn 4.500 mét. Những đàn bò yak dẻo dai và dê Changthangi từ bao đời đã mang lại nguồn sống gắn bó cho người Changpa với loại len siêu mịn trứ danh.

Trong nhiều thế kỷ, lối sống du mục đã giúp người Changpa thích ứng và sinh tồn giữa địa hình khắc nghiệt. Thế nhưng chỉ trong hai thập kỷ gần đây, biến đổi khí hậu đã đảo lộn nhịp sống ấy, với băng tan nhanh, tuyết rơi thất thường và đồng cỏ khô héo sớm hơn nhiều tuần.

Người Changpa nhận thấy, đồng cỏ từng nuôi sống hàng trăm con vật đang khô héo sớm hơn nhiều tuần so với trước đây, trong khi các nguồn nước quan trọng trở nên không ổn định do băng tan và gió mùa thay đổi. Trước sự khô cằn ấy, họ buộc phải đưa đàn dê lên những vùng núi cao hơn để tìm kế sinh tồn. Anh Tsering Dolkar, 42 tuổi, một người chăn gia súc chia sẻ: “Đôi khi chúng tôi phải leo núi nhiều ngày mà không tìm thấy cỏ. Đàn gia súc kiệt quệ và chúng tôi cũng vậy”.

Pin mặt trời thắp sáng vùng cao nguyên

Giữa khó khăn ấy, một bước chuyển mình thầm lặng đang diễn ra, khi tấm pin mặt trời bắt đầu thắp sáng từng ngôi lều trên cao nguyên.

Tại làng Satto, chị Sonam Doggere, 42 tuổi, sống trong ngôi nhà nhỏ một tầng bên cạnh lều du mục. Ngay trước cửa, chị đặt một tấm pin mặt trời bằng kim loại để cung cấp điện cho cả nhà và lều trại. Nhờ đó, con trai chị, Tenzin, 15 tuổi, giờ có thể học bài dưới ánh đèn sáng ổn định. Chị cho biết: “Sau khi công nghệ năng lượng mặt trời được áp dụng ở Ladakh, cuộc sống của chúng tôi bắt đầu thay đổi dần”.

Trước đây, người dân chỉ biết đốt phân yak hay thắp nến. Giờ đây, ánh sáng mặt trời mang lại cho họ nguồn điện miễn phí. Các bộ năng lượng mặt trời di động gồm tấm pin gập, đèn LED, bộ làm mát 12 volt và cổng USB được thiết kế riêng cho cuộc sống du mục, có giá từ 10.000 - 12.000 Rupee (tương đương 113 - 136 USD). Người có điều kiện thì tự mua, người khó khăn hơn nhận hỗ trợ từ các tổ chức phi chính phủ và cơ quan năng lượng tái tạo của nhà nước.

Không chỉ mang lại ánh sáng, năng lượng xanh còn giúp công việc thường ngày bớt nhọc nhằn. Máy bơm nước chạy bằng năng lượng mặt trời giúp người chăn nuôi không còn vất vả làm tan băng hay đi bộ đường dài để tìm nguồn cung cấp nước chưa đông lạnh.

Với phụ nữ Changpa, việc vắt sữa, đánh bơ, làm phô mai hằng ngày được hỗ trợ bởi năng lượng xanh, giúp họ có thêm thời gian học tập và làm kinh tế. Như cô Tenzin Peldon, 21 tuổi, sinh viên ở Leh (thủ phủ của Ladakh): trước đây phải vác củi và đun sữa hàng giờ liền thì “giờ đây, công việc dễ dàng hơn nhờ tấm pin mặt trời”.

Trăn trở câu chuyện giữ gìn bản sắc

Năng lượng mặt trời mang lại nhiều tiện ích nhưng cũng đặt ra những trăn trở về truyền thống văn hóa. Tashi Dorge, một người chăn dê ở một thôn gần làng Hanle chia sẻ: “Đôi khi tôi tự hỏi liệu chúng tôi có còn thực sự là dân du mục hay không”. Ông được hỗ trợ đèn năng lượng mặt trời, quạt và máy bơm, song vẫn cảm thấy lối sống cha ông đang dần phai nhạt.

Tuy nhiên, nhiều bậc cao niên lại nhìn nhận theo hướng khác. Họ tin rằng công nghệ có thể giúp kéo dài tuổi thọ văn hóa du mục. Ông Tchoring Dorge, một vị cao niên ở Satto, cho rằng: “Nếu năng lượng mặt trời giúp cuộc sống dễ dàng hơn, con cháu chúng tôi có thể ở lại lâu hơn trước khi chuyển đến Leh”.

Thực tế, dù đã sử dụng pin mặt trời, truyền thống của người Changpa vẫn được duy trì, từ việc gắn bó với ngọn lửa đến những tuyến di cư được dẫn dắt bởi ký ức tổ tiên và lịch truyền miệng. “Chúng tôi hiện đại nhưng không xa rời truyền thống. Chúng tôi là dân du mục và chúng tôi yêu dê và bò yak”, cô gái trẻ Sereen Dolma khẳng định. Sự song hành giữa cũ và mới ấy chính là cách người Changpa gìn giữ bản sắc.

Những tấm pin mặt trời cung cấp năng lượng tái tạo cho các hộ gia đình du mục ở làng Parma. (Nguồn: Nikkei Asia)

Tầm nhìn xanh cho tương lai

Sự lan tỏa năng lượng mặt trời ở Ladakh không chỉ giúp người dân giảm lệ thuộc vào dầu diesel mà còn góp phần hiện thực hóa mục tiêu lớn hơn là trung hòa carbon, thích ứng với biến đổi khí hậu. Báo cáo chung của NITI Aayog (tổ chức tư vấn chính sách của chính phủ Ấn Độ) và chính quyền Ladakh khẳng định, việc chuyển sang năng lượng sạch là biện pháp quan trọng nhằm làm chậm quá trình tan chảy sông băng do khí thải carbon.

Trên thực tế, những sáng kiến địa phương đang góp phần hiện thực hóa mục tiêu này. Các kỹ thuật viên tại Leh đã phát triển bộ pin gập chịu lạnh dưới 0°C, có thể sạc điện thoại, thắp sáng đèn LED mà không cần đốt dầu hay củi. Tuy nhiên, đi cùng tiến bộ ấy là thách thức mới: rác thải pin sạc cũ. Để khắc phục, các tổ chức phi chính phủ đang vận động những chương trình thu gom, tái chế nhằm giảm nguy cơ ô nhiễm.

Ở tầm quốc gia, Bộ Điện lực và Năng lượng mới và tái tạo coi mô hình sử dụng năng lượng mặt trời của cộng đồng Changpa là hình mẫu cho quá trình điện khí hóa ngoài lưới điện ở nhiều vùng khác của Ấn Độ. Với Ladakh, khả năng phục hồi khí hậu được khởi đầu từ những điều giản dị: một đàn dê, một mảng nắng, một tấm pin buộc trên lưng bò yak – hình ảnh cho sự kết hợp hài hòa giữa truyền thống và hiện đại.

Chính từ những biểu tượng đời thường ấy, người Changpa tiếp tục gắn bó với đồng cỏ, với đàn dê pashmina và bò yak, nay họ còn mang theo cả ánh sáng mặt trời trên hành trình du mục. Câu chuyện của họ là minh chứng rằng một cộng đồng có thể vừa gìn giữ truyền thống vừa đón nhận đổi thay, tạo dựng tương lai bền vững dưới bầu trời Himalaya.

Kha Ninh