Hệ lụy tự ý sử dụng giống lúa ngoài cơ cấu

Gia đình bà Lò Thị Chén, xã Thanh Yên huy động người xử lý lúa tạp do hệ lụy từ việc không tuân thủ cơ cấu giống vụ đông xuân 2024 - 2025.

Được nghe giới thiệu về năng suất cao, gạo ngon, khả năng chống chịu sâu bệnh tốt, giá giống rẻ... vụ đông xuân 2024 - 2025, gia đình bà Lò Thị Chén, xã Thanh Yên quyết định mua một loại giống lúa mới trên thị trường về gieo cấy, dù giống này không nằm trong cơ cấu giống lúa được tỉnh công nhận. Ban đầu, gia đình bà kỳ vọng vụ lúa sẽ bội thu, nhưng đến khi thu hoạch, năng suất không như mong đợi, chỉ đạt chưa đến 5 tấn/ha, trong khi ruộng bên cạnh gieo giống trong cơ cấu đạt 6 - 6,5 tấn/ha.

Thất vọng sau một vụ kém năng suất, vụ mùa năm 2025, bà Chén sử dụng bộ giống lúa nằm trong cơ cấu của tỉnh. Tuy nhiên, hệ lụy từ quyết định tự ý thay đổi giống ở vụ trước vẫn ảnh hưởng tới vụ sau. Trong quá trình gieo cấy, chăm sóc lúa, gia đình bà mất nhiều công sức xử lý tình trạng lúa tạp, lúa lẫn do vụ trước để lại. “Hiện nay, gia đình tôi đang phải huy động người xuống đồng loại bỏ lúa tạp, nếu không làm sạch đến khi thu hoạch sẽ lẫn giống, khó bán và giá thấp hơn” - bà Chén cho biết.

Câu chuyện của gia đình bà Chén không phải cá biệt. Tại xã Thanh Nưa, gia đình chị Lò Thị Xinh đã thử nghiệm giống lúa mới TĐ25 (người dân hay gọi là “lúa Thủ đô”). Qua tìm hiểu, được biết giống lúa này chưa được đưa vào cơ cấu chính thức trên địa bàn tỉnh. Mặc dù thời gian sinh trưởng của TĐ25 ngắn hơn so với một số giống khác, cây lúa phát triển nhanh, ít sâu bệnh trong giai đoạn đầu, nhưng khi bước vào giai đoạn trỗ bông, đòng - phơi thì bộc lộ nhiều nhược điểm: Tỷ lệ lép cao, chất lượng gạo không vượt trội. Năng suất thực tế thấp hơn so với giống lúa trong cơ cấu đang được khuyến cáo.

Trên đây chỉ là hai trong nhiều trường hợp tự ý sử dụng giống lúa ngoài bộ giống đã cơ cấu trên địa bàn tỉnh. Hậu quả không chỉ đối mặt với nguy cơ mất mùa, giảm năng suất mà kéo theo nhiều hệ lụy như chi phí sản xuất tăng, thóc giống lẫn tạp, khó tiêu thụ trên thị trường. Ngành Nông nghiệp tỉnh đã nhiều lần cảnh báo, đồng thời khuyến nghị người dân bám sát cơ cấu giống được công bố hàng năm, bởi đây là kết quả nghiên cứu, khảo nghiệm thực tế, bảo đảm phù hợp với điều kiện thổ nhưỡng, khí hậu và nhu cầu thị trường.

Vụ đông xuân 2024 - 2025, toàn tỉnh gieo 9.763ha, trong đó lúa thuần chiếm hơn 78%, chủ yếu là các giống chất lượng như: Bắc thơm số 7, nếp N87, N97, Séng cù, IR64, J02, Hana 112, Đài thơm.... Vụ mùa 2025, diện tích gieo cấy tăng lên 21.344ha, ngành Nông nghiệp khuyến cáo người dân lựa chọn và sử dụng bộ giống lúa thích hợp đã được sản xuất đại trà tại địa phương; sử dụng các giống lúa có trong danh mục giống của Sở Nông nghiệp và Môi trường như: Bắc thơm số 7, Séng cù, nếp N87, N97... Người dân không đưa các loại giống không rõ nguồn gốc xuất xứ, giống chưa được khảo nghiệm, thử nghiệm, đánh giá khả năng thích ứng trên địa bàn vào sản xuất.

Tuy nhiên, một số hộ dân vẫn tự ý mua, sử dụng các loại giống ngoài cơ cấu. Theo thống kê của Sở Nông nghiệp và Môi trường, mỗi vụ vẫn có 4 - 5% số giống lúa trên địa bàn gieo cấy từ giống lúa khác. Phần lớn giống này được thương lái hoặc đại lý nhỏ lẻ đưa vào, chưa qua kiểm định, không rõ nguồn gốc xuất xứ. Thực trạng này diễn ra nhiều năm nay, không chỉ tiềm ẩn rủi ro về sâu bệnh, năng suất và hiệu quả kinh tế, mà còn gây khó khăn trong công tác quản lý giống và xây dựng vùng sản xuất lúa chất lượng cao, liên kết.

Tình trạng sử dụng giống lúa ngoài cơ cấu gây hệ lụy lâu dài đối với định hướng xây dựng thương hiệu lúa gạo Điện Biên. Thương hiệu gạo Điện Biên - vốn nổi tiếng với các giống Séng cù, Bắc thơm, IR64 đang được tỉnh tập trung phát triển theo hướng nâng cao chất lượng, từng bước xây dựng chỉ dẫn địa lý và mở rộng thị trường tiêu thụ. Nhưng khi trên cùng một cánh đồng xuất hiện nhiều giống khác nhau, chất lượng gạo lẫn lộn, rất khó kiểm soát độ đồng nhất. Thực tế thời gian qua, gạo Séng cù, Tám thơm trên thị trường đã bị phản ánh có tình trạng lẫn tạp, không giữ được hương vị đặc trưng, làm giảm uy tín.

Thói quen sản xuất nhỏ lẻ, tự phát của nông dân là nguyên nhân sâu xa. Nông dân thường chọn giống dựa trên lời quảng cáo của thương lái, tin đồn về “giống mới, năng suất cao”. Trong khi đó, việc tuân thủ cơ cấu giống chưa được nhiều hộ dân coi trọng. Ở góc độ quản lý, một số hợp tác xã chưa đủ khả năng đứng ra tổ chức cung ứng giống cho toàn bộ xã viên, dẫn tới tình trạng người dân tự mua giống bên ngoài. Tại các xã vùng cao, lực lượng khuyến nông mỏng, không đủ cán bộ bám sát địa bàn để giám sát, hướng dẫn nông dân, nên việc quản lý càng khó khăn. Trong khi thị trường cung ứng vật tư nông nghiệp phân tán. Các đại lý nhỏ lẻ có thể nhập giống không rõ nguồn gốc từ nhiều nơi, bán trực tiếp cho nông dân mà không qua khâu kiểm định.

Để hạn chế tình trạng sử dụng giống ngoài cơ cấu, ngay từ đầu vụ, ngành nông nghiệp đã chỉ đạo các địa phương bám sát cơ cấu giống chủ lực. Đồng thời, phối hợp với các xã, phường tăng cường tuyên truyền, yêu cầu tổ chức, cá nhân sản xuất - kinh doanh giống phải cung cấp đầy đủ thông tin, hướng dẫn kỹ thuật cho nông dân. Tuyệt đối không đưa vào sản xuất các giống chưa được thử nghiệm, đánh giá khả năng thích ứng, năng suất và chất lượng. Dẫu vậy, nếu chỉ dừng ở khuyến cáo thì rất khó kiểm soát triệt để. Cần có cơ chế quản lý chặt chẽ hơn, nhất là vai trò của chính quyền cơ sở và hợp tác xã.

Điện Biên là tỉnh có diện tích lúa nước lớn nhất vùng Tây Bắc, gắn với sản phẩm gạo nổi tiếng trong cả nước. Nếu tình trạng sử dụng giống ngoài cơ cấu không được kiểm soát, quá trình xây dựng thương hiệu gạo Điện Biên sẽ gặp nhiều trở ngại. Khi uy tín thương hiệu bị tổn hại, không chỉ nông dân mất thị trường tiêu thụ mà toàn bộ chuỗi liên kết sản xuất - tiêu thụ cũng bị ảnh hưởng. Vì vậy, việc tuân thủ nghiêm ngặt cơ cấu giống chính là “chìa khóa” sản xuất lúa gạo phát triển bền vững, nâng cao giá trị hạt gạo, đồng thời khẳng định vị thế của gạo Điện Biên trên thị trường.

Quốc Huy