HIV, Covid-19, cách động vật gây bệnh cho người và ngược lại

Một nhà nghiên cứu từ Viện Pasteur Campuchia lấy tăm bông ngoáy miệng một con dơi để nghiên cứu bệnh truyền nhiễm. Ảnh: Reuters.

Trước khi vào Vườn thực vật Hoàng gia Edinburgh, du khách phải đi qua thảm khử trùng để loại bỏ vi khuẩn hoặc các tác nhân gây bệnh khác khỏi giày của họ. Bên cạnh thảm là một biển báo có lời khuyên vừa thực tế vừa mang tính tôn giáo: "Hãy rửa sạch lòng bàn chân của bạn".

Bất cứ khi nào tôi đến thăm, như tôi thường làm, biển báo này luôn khiến tôi mỉm cười: Nghi lễ vệ sinh này là một biện pháp quan trọng để ngăn ngừa sự bùng phát của dịch bệnh trong số 730 loài của khu vườn, nhưng nó cũng có vẻ là một kiểu hành động tâm linh.

Tiếng cầu xin lưu tâm tới sức khỏe các loài

Bất kỳ ai muốn bỏ qua tấm thảm đó nên đọc cuốn sách mới của Liz Kalaugher, một cuộc điều tra sâu rộng, toàn diện và thuyết phục về những cách mà chúng ta đã khiến các loài động vật khác bị bệnh.

Cuốn sách theo dõi hậu quả thảm khốc mà thương mại, trao đổi và canh tác thâm canh đã gây ra cho mọi loài. Đó là một bản tường thuật được cân nhắc và chi tiết, nhưng bên dưới bề mặt bình tĩnh, bạn có thể nghe thấy tiếng kêu đau đớn cầu xin chúng ta mở mắt ra và xem sức khỏe của chính chúng ta đan xen với sức khỏe của các loài khác như thế nào.

Hiện nay, chúng ta nhận thức sâu sắc về các bệnh truyền nhiễm từ động vật sang người, chẳng hạn HIV và Covid-19. Nhưng chúng ta ít đánh giá cao cách hành động của chính chúng ta gây ra hoặc tạo điều kiện cho sự lây lan của bệnh theo hướng ngược lại, cho dù là thông qua di cư, phá hủy môi trường sống, thuần hóa hay chăn nuôi thâm canh.

Vào những năm 1980, Jared Diamond đã đặt ra thuật ngữ "bộ tứ ma quỷ" để chỉ những nguyên nhân chính gây ra sự tuyệt chủng của các loài: phá hủy môi trường sống, các loài du nhập, giết hại quá mức và tuyệt chủng thứ cấp (những người khác cho rằng biến đổi khí hậu là nguyên nhân thứ năm). Đối với danh sách mở rộng đó, Kalaugher hiện sẽ thêm bệnh tật - thứ mà bà gọi là con voi trong phòng.

Trong mỗi chương, bà giới thiệu cho chúng ta một loạt loài đáng chú ý mà số phận của chúng đã được định hình bởi các bệnh tật. Sự hiện diện của "con voi" không phải lúc nào cũng rõ ràng trong các hệ sinh thái vốn đã chịu áp lực cực độ, và Kalaugher trình bày chi tiết những nỗ lực tỉ mỉ của các nhà khoa học đang cố gắng xác định cách thức và lý do tại sao các quần thể cụ thể lại sụp đổ.

Nguyên nhân gây ra các đợt bùng phát thường có vẻ tầm thường một cách đáng buồn khi so sánh với mức độ ảnh hưởng của chúng: ví dụ, việc du nhập một loài chim giống chim hoàng yến vào Hawaii có thể đã mang theo bệnh đậu mùa ở chim đã tàn phá quần thể chim bản địa của nơi này.

Sức khỏe con người không tách biệt sức khỏe các loài

Dựa trên phân tích di truyền, các nhà nghiên cứu có thể tái tạo lại lịch sử chi tiết của các bệnh tật và suy đoán về các hành động của con người đã giúp chúng lây lan. Một số phát hiện mà Kalaugher trình bày thật đáng kinh ngạc.

Bà kể lại cách một nhà di truyền học tại Đại học Cambridge, Elizabeth Murchison, đã kiểm tra khối u ở chó và xác định các tế bào sống của một "con chó sáng lập", tức là con chó đầu tiên mắc bệnh sarcoma Sticker, một loại ung thư lây truyền qua đường tình dục (con vật này sống ở Siberia từ 4.000 đến 8.500 năm trước và có thể giống với một con chó Alaska Malamute). Thật kỳ lạ khi nghĩ rằng sinh vật này, theo một nghĩa nào đó, vẫn tồn tại cùng chúng ta.

Câu chuyện trở nên sống động hơn nhờ những mô tả chính xác của Kalaugher về hành vi và giải phẫu của các đối tượng. Bệnh tật, một sự lệch lạc so với chức năng bình thường, chắc chắn sẽ khơi dậy trong chúng ta một loại xa lánh, một xu hướng nhìn lại những gì quen thuộc.

Bà giải thích cách các loài lưỡng cư đang suy giảm mạnh mẽ - 41% các loài còn lại đang bị đe dọa tuyệt chủng - một phần là do nấm chytrid ảnh hưởng đến da của chúng. Da ếch rất khác so với da của chúng ta; nó hấp thụ oxy và thậm chí cả nước, đóng vai trò như cả phổi và thực quản. Đối với chúng ta, nấm da có thể là một sự bất tiện; đối với một loài lưỡng cư, nó là nguyên nhân gây tử vong.

Cũng hấp dẫn không kém là công trình của những nhà bảo tồn đấu tranh để bảo vệ các loài đang bị đe dọa, dù là bằng cách tiêm vắc-xin cho hải cẩu sư tử, đặt ếch vào "phòng xông hơi" để tiêu diệt nấm, hay bắt các loài hoang dã để nhân giống trong điều kiện nuôi nhốt (những sáng kiến như vậy không phải là không có rủi ro; Kalaugher viết rằng các nhà bảo tồn đã vô tình đưa nấm chytrid vào Mallorca vào những năm 1990 khi họ thả những con ếch bị nhiễm bệnh vào tự nhiên). Đằng sau mỗi nỗ lực này là câu hỏi ẩn chứa: liệu có dễ dàng hơn và ít tốn kém hơn không nếu ngăn chặn nhu cầu can thiệp quyết liệt và tốn kém như vậy?

Kalaugher đề xuất một loạt biện pháp phòng ngừa, chẳng hạn quản lý việc buôn bán thú cưng, nhưng thừa nhận rằng chúng ta cũng cần một sự thay đổi triệt để về đạo đức và quan điểm. Sau khi đọc cuốn sách của bà, giờ đây tôi hiểu rằng biển báo ở Vườn bách thảo Hoàng gia là lời mời gọi chúng ta thanh lọc bản thân khỏi vi khuẩn, đúng vậy, nhưng cũng là lời kêu gọi thanh lọc khỏi sự hư cấu rằng sức khỏe của chúng ta có thể tách biệt khỏi hệ sinh thái xung quanh.

Trọng Đạt

Theo The Guardian