Hòa quyện hội họa Đông - Tây trên sơn mài Việt

Nâng tầm biểu đạt của sơn mài Việt

Thuộc thế hệ sau cùng của Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, họa sĩ Trần Phúc Duyên chọn học khoa Sơn mài để nuôi dưỡng đam mê của mình. Có lẽ một phần vì bộ môn này gần với công việc kinh doanh xưởng gỗ của gia đình, một phần vì nghệ thuật vẽ tranh sơn mài lúc bấy giờ ở Việt Nam đã phát triển đến độ cực thịnh, để rồi kể từ đó bộ môn nghệ thuật này đã gắn bó cùng ông đến hết phần đời còn lại, cho đến khi trút hơi thở cuối cùng tại Thụy Sĩ, năm 1993.

Ông sống trên đời 70 năm, thì 50 năm ông dành trọn cho nghệ thuật sơn mài, mặc dù có đến 40 năm ông sinh sống tại nước ngoài. Khác với một số nghệ sĩ xuất thân từ Trường Mỹ thuật Đông Dương cùng thời và cùng di cư sang châu Âu, Trần Phúc Duyên không lập gia đình và chọn dâng hiến cho nghệ thuật sơn mài và những đề tài thấm nhuần tâm hồn Việt.

Bộ năm tấm sơn mài “Bóng nước bên sông” của họa sĩ Trần Phúc Duyên. Ảnh: Viet Art View

Sự thiếu thốn về vật liệu khi sinh sống ở nước ngoài không làm ông chùn bước, mà ngược lại, thúc đẩy ông nghiên cứu, tìm tòi, và thử nghiệm với những chất màu và kỹ thuật mới. Ông kết hợp kỹ thuật và cảm quan nghệ thuật của cả phương Đông và phương Tây, qua đó tạo cho mình một hệ phái sơn mài riêng.

Giám tuyển Ace Lê nhận định: “Trần Phúc Duyên là một trong những danh họa sơn mài quan trọng nhất tốt nghiệp từ Trường Mỹ thuật Đông Dương. Ông là người đầu tiên khéo léo hòa quyện cả hội họa hàn lâm của Tây phương và lối vẽ thủy mặc văn nhân họa của Đông phương, đem bày lên mặt tranh sơn mài Việt. Sau nửa thế kỷ miệt mài nghiền ngẫm và thực hành, họa sĩ đã chắt lọc ngôn ngữ thị giác từ tạo hình trang trí xuống còn trừu tượng tối giản, thông qua đó nâng tầm biểu đạt của sơn mài Việt lên cùng đẳng cấp với sơn dầu phương Tây”.

Trong sự nghiệp của ông, có thể nhận ra ba lối tranh rõ rệt: phong cách Đông Dương, chủ yếu là tranh phong cảnh và sinh hoạt đặc trưng của văn hóa Việt Nam; càng về sau thì thiên về tranh Thiền họa có biểu tượng; cuối cùng là tranh Trừu tượng tối giản thuần túy.

Nhà nghiên cứu, phê bình nghệ thuật Phan Cẩm Thượng đã viết: “… Họa sĩ thì thiền bằng chính hội họa của mình. Nếu chỉ theo đuổi lối hội họa sơn mài phong cảnh thì phong cách Trần Phúc Duyên cũng chỉ dừng lại ở những điểm chung của dòng tranh Đông Dương. Nhưng ông đã rẽ sang hướng khác, không phải vì muốn khác biệt hay hay hơn, mà vì toàn bộ những gì ông trải qua, cuộc sống thực tại của chính ông đưa ông đến Trừu tượng và Thiền họa…”.

Giới thiệu di sản nghệ thuật và cuộc đời họa sĩ Trần Phúc Duyên

"DUYÊN: Hiện thực, Trừu tượng, Thiền họa" là cuốn sách giới thiệu về cuộc đời, sự nghiệp sáng tác và các tác phẩm của họa sĩ Trần Phúc Duyên (1923 - 1993) - họa sĩ thuộc thế hệ sau cùng của Trường Mỹ thuật Đông Dương nhưng có cuộc đời và sự nghiệp sáng tạo khác biệt so với các nghệ sĩ cùng thời.

Cuốn sách ra đời sau 6 năm chuẩn bị bởi hai nhà sưu tập Phạm Lê (Phạm Quốc Đạt và Lê Quang Vinh) nhờ vào cơ duyên tình cờ phát hiện ra “kho báu” các tác phẩm đồ sộ của ông đã bị lãng quên ở một nơi xa xôi, tại ngoại ô thủ đô Bern, Thụy Sĩ, nơi ông sống và làm việc từ năm 1968 cho đến khi qua đời năm 1993.

Cuốn sách giới thiệu về cuộc đời, sự nghiệp sáng tác và các tác phẩm của họa sĩ Trần Phúc Duyên. Ảnh: Omega Plus

Với mong muốn giới thiệu với công chúng Việt Nam di sản nghệ thuật đặc biệt của Trần Phúc Duyên, hai nhà sưu tập Phạm Lê đã lên kế hoạch 5 năm để tổ chức triển lãm “Họa duyên tương ngộ” nhân dịp kỷ niệm 100 năm ngày sinh họa sĩ Trần Phúc Duyên (1923 - 1993) tại TP. Hồ Chí Minh năm 2023 và cho ra đời cuốn sách này năm 2024 nhân kỷ niệm 100 thành lập Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam.

Sáng 4.1.2025, tại Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam, Công ty Cổ phần Sách Omega Việt Nam (Omega Plus) cùng Phạm Lê Collection, gia đình cố họa sĩ và Trường Đại Học Mỹ Thuật Việt Nam tổ chức tọa đàm và ra mắt sách “DUYÊN: Hiện thực, Trừu tượng, Thiền họa - Cuộc đời và sự nghiệp sáng tác của họa sĩ Trần Phúc Duyên".

Chương trình có sự tham gia của bà Trần Tường Vân, cháu gái họa sĩ Trần Phúc Duyên; nhà nghiên cứu mỹ thuật Bùi Hoàng Anh, Giám đốc Viet Art View; tác giả, nhà sưu tầm Phạm Quốc Đạt và Lê Quang Vinh; Giám tuyển Vân Vi, đồng sáng lập The Muse Artspace điều phối chương trình.

Ng. Phương