Hoàn thiện khung pháp lý để bảo vệ quyền lợi người dân

PV: Thưa ông, trường hợp cư dân không mua bảo hiểm cháy nổ, hoặc ban quản lý chậm trễ trong việc triển khai, ai là người chịu trách nhiệm khi xảy ra cháy nổ?

Luật sư Nguyễn Văn Tuấn: Việc tham gia bảo hiểm cháy, nổ bắt buộc không phải là lựa chọn mang tính tự nguyện mà là nghĩa vụ pháp lý. Việc xác định chủ thể có trách nhiệm đứng tên ký hợp đồng bảo hiểm phụ thuộc vào quyền sở hữu và quản lý của công trình. Cụ thể, nếu công trình thuộc quyền sở hữu của một tổ chức, như chủ đầu tư hoặc đơn vị quản lý vận hành, thì chính tổ chức đó có trách nhiệm đứng tên ký hợp đồng bảo hiểm. Trong trường hợp nhà chung cư có sở hữu chung - riêng phức tạp, trách nhiệm thường được ủy quyền cho ban quản trị tòa nhà thay mặt các hộ dân thực hiện thủ tục mua bảo hiểm cho toàn bộ công trình. Việc không mua bảo hiểm cháy nổ bắt buộc không chỉ là vi phạm hành chính, mà còn tiềm ẩn nguy cơ phát sinh trách nhiệm dân sự, thậm chí là hình sự.

Luật sư Nguyễn Văn Tuấn.

Trong trường hợp xảy ra cháy nổ gây thiệt hại mà công trình không có bảo hiểm, chủ đầu tư hoặc ban quản lý, nếu là người có trách nhiệm mua bảo hiểm có thể bị yêu cầu bồi thường toàn bộ thiệt hại theo nguyên tắc bồi thường ngoài hợp đồng tại Điều 584 đến Điều 589 Bộ luật Dân sự 2015. Cư dân bị thiệt hại có quyền khởi kiện để đòi bồi thường nếu chứng minh được rằng tổ chức được giao trách nhiệm đã không thực hiện nghĩa vụ bảo vệ quyền lợi tập thể. Trường hợp hậu quả nghiêm trọng hơn, như cháy lớn, thiệt hại về người, người có trách nhiệm tổ chức thực hiện chính sách bảo hiểm nhưng thiếu tinh thần trách nhiệm, buông lỏng quản lý, hoàn toàn có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự.

Nếu tòa nhà không đủ điều kiện phòng cháy chữa cháy và bị doanh nghiệp bảo hiểm từ chối ký hợp đồng, người dân có được coi là vi phạm quy định bắt buộc không, thưa ông?

- Trong những trường hợp mà cư dân đã có thiện chí, chủ động liên hệ với ban quản lý hoặc doanh nghiệp (DN) bảo hiểm để yêu cầu thực hiện nghĩa vụ mua bảo hiểm cháy nổ, nhưng không thể ký hợp đồng do công trình không đáp ứng điều kiện phòng cháy chữa cháy, thì người dân không bị coi là vi phạm quy định của pháp luật.

Về mặt pháp lý, khoản 1 Điều 6 Luật Kinh doanh bảo hiểm quy định rằng bên mua bảo hiểm có nghĩa vụ trung thực, cung cấp đầy đủ thông tin liên quan đến hợp đồng. Tuy nhiên, luật cũng không bắt buộc DN bảo hiểm phải chấp nhận mọi yêu cầu mua bảo hiểm nếu đối tượng được bảo hiểm không đủ điều kiện an toàn.

Trách nhiệm pháp lý trong trường hợp này thuộc về chủ đầu tư hoặc ban quản lý tòa nhà. Nếu công trình chưa được nghiệm thu về phòng cháy chữa cháy, hoặc không duy trì các điều kiện an toàn theo quy chuẩn hiện hành, thì chủ thể quản lý công trình đã vi phạm nghiêm trọng Luật Phòng cháy chữa cháy. Điều này không chỉ gây cản trở việc thực hiện nghĩa vụ bảo hiểm bắt buộc, mà còn có thể dẫn đến xử phạt hành chính. Nếu có sự cố gây hậu quả, các bên này còn phải gánh chịu trách nhiệm dân sự, và trong trường hợp có thiệt hại nghiêm trọng, có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự.

Đối với cư dân sinh sống tại các công trình chưa đủ điều kiện phòng cháy chữa cháy, việc quan trọng đầu tiên là phải chủ động lưu giữ đầy đủ văn bản, tài liệu, email thể hiện việc đã yêu cầu chủ đầu tư hoặc ban quản lý thực hiện nghĩa vụ mua bảo hiểm cháy nổ. Trong trường hợp bị từ chối, cư dân có thể gửi đơn kiến nghị đến chính quyền địa phương yêu cầu kiểm tra và thanh tra điều kiện an toàn phòng cháy chữa cháy của tòa nhà.

Ông có kiến nghị gì để đảm bảo quyền lợi của người dân trong triển khai bảo hiểm cháy nổ bắt buộc?

- Để chính sách này phát huy hiệu quả thực chất và không trở thành gánh nặng hình thức, cần sớm hoàn thiện khung pháp lý, đặc biệt là trong việc bảo vệ quyền lợi của người dân. Trước tiên, pháp luật cần bổ sung hướng dẫn chi tiết về điều kiện tối thiểu để một công trình được cấp đơn bảo hiểm cháy nổ bắt buộc. Hiện nay, trong khi Luật Phòng cháy chữa cháy 2024 và Nghị định 105/2025/NĐ-CP đã xác lập tiêu chuẩn phòng cháy chữa cháy đối với công trình dân dụng, thì các văn bản về bảo hiểm lại chưa quy định cụ thể việc đánh giá hiện trạng công trình là điều kiện tiên quyết để ký kết hợp đồng bảo hiểm. Điều này dẫn đến tình trạng DN bảo hiểm có thể tùy nghi từ chối hợp đồng hoặc từ chối bồi thường mà không có cơ chế kiểm soát minh bạch.

Ngoài ra, Điều 23 Luật Kinh doanh bảo hiểm năm 2022 quy định rõ trách nhiệm của DN bảo hiểm trong việc giải thích điều khoản loại trừ, điều kiện bảo hiểm, cũng như nghĩa vụ thẩm định trước khi ký hợp đồng. Trong thực tế, nhiều trường hợp DN bảo hiểm vẫn ký hợp đồng và thu phí, nhưng đến khi xảy ra sự cố lại lấy lý do công trình không đạt chuẩn phòng cháy chữa cháy để thoái thác trách nhiệm. Đây là hành vi không phù hợp với nguyên tắc thiện chí, trung thực trong giao kết hợp đồng theo Điều 3 Bộ luật Dân sự 2015 và tiềm ẩn nguy cơ xâm phạm quyền lợi chính đáng của người dân, những người đã thực hiện đầy đủ nghĩa vụ tài chính.

Bên cạnh đó, pháp luật hiện hành vẫn chưa quy định rõ quyền tiếp cận thông tin, quyền đại diện và quyền khởi kiện của cư dân trong trường hợp hợp đồng bảo hiểm được ký kết bởi ban quản trị hoặc chủ đầu tư. Điều này tạo ra khoảng trống pháp lý, khiến cư dân không thể yêu cầu bảo hiểm chi trả khi xảy ra cháy, dù bản thân họ là đối tượng bị thiệt hại trực tiếp.

Để bảo vệ người dân trong các khu nhà chung cư cũ, tập thể xây dựng trước thời kỳ có quy chuẩn phòng cháy chữa cháy rõ ràng, cần cân nhắc thiết lập Quỹ hỗ trợ thiệt hại cháy nổ ở cấp địa phương hoặc cơ chế bảo hiểm công cộng. Mô hình này có thể tham khảo từ Luật Phòng thủ Dân sự 2023 và Luật Ngân sách Nhà nước 2015, nhằm hỗ trợ người dân trong thời gian chờ khắc phục điều kiện kỹ thuật và chuyển tiếp sang bảo hiểm thương mại chính thức.

Trân trọng cảm ơn luật sư!

Đại Dương (thực hiện)