Hoàn thiện thể chế báo chí trong kỷ nguyên số: Hướng tới nền báo chí chuyên nghiệp, nhân văn và hiện đại

Quang cảnh phiên họp

Sự cấp thiết từ yêu cầu đổi mới toàn diện hoạt động báo chí

Chính phủ cho biết, sau gần một thập kỷ thi hành Luật Báo chí 2016, môi trường truyền thông đã có những biến chuyển sâu rộng, đòi hỏi khuôn khổ pháp lý mới phải đủ tầm bao quát, kịp thời thích ứng với thực tiễn phát triển nhanh chóng của báo chí số và truyền thông đa nền tảng.

Việc sửa đổi luật xuất phát từ yêu cầu cấp bách của thực tiễn. Nhiều khái niệm, loại hình báo chí, phương thức hoạt động và quản lý hiện hành đã không còn phù hợp, trong khi công nghệ mới như trí tuệ nhân tạo (AI), nền tảng số xuyên biên giới hay hoạt động báo chí trên không gian mạng đang đặt ra những thách thức chưa từng có.

Chính phủ cho biết, dự thảo lần này tập trung hoàn thiện bốn nhóm chính sách lớn: tăng cường quản lý nhà nước về hoạt động báo chí; nâng cao chất lượng người làm báo và lãnh đạo cơ quan báo chí; thúc đẩy phát triển kinh tế báo chí; và điều chỉnh hoạt động báo chí trên không gian mạng.

Điểm nổi bật của dự thảo là hệ thống hóa khái niệm và nội hàm của báo chí hiện đại, mở rộng định nghĩa về “hoạt động báo chí”, “nền tảng số báo chí quốc gia”, “kênh nội dung trên không gian mạng”, “phóng viên”, “biên tập viên”, đồng thời quy định cụ thể về vị trí, chức năng và quyền hạn của báo chí như phương tiện thông tin thiết yếu của đời sống xã hội và diễn đàn của Nhân dân.

Dự thảo cũng khẳng định rõ quyền tự do báo chí, quyền tự do ngôn luận của công dân, đồng thời xác lập cơ chế trách nhiệm của Nhà nước và của cơ quan báo chí trong việc bảo đảm, thực thi và bảo vệ các quyền này.

Một điểm mới quan trọng là chính sách phát triển báo chí trong kỷ nguyên số. Chính phủ đề xuất đầu tư công cụ số để giám sát hoạt động báo chí trên không gian mạng, xây dựng nền tảng số báo chí quốc gia để quản lý, lưu chiểu, và hỗ trợ xuất bản điện tử, đồng thời giao nhiệm vụ, đặt hàng, đấu thầu và hỗ trợ chi phí truyền dẫn, phát sóng, tuyên truyền chính sách, thông tin đối ngoại và phục vụ vùng sâu, vùng xa. Đây được coi là cơ chế tài chính và đầu tư quan trọng để báo chí thực hiện tốt nhiệm vụ chính trị, xã hội và văn hóa trong điều kiện mới.

Dự thảo cũng quy định cụ thể về các hành vi bị nghiêm cấm, đảm bảo vừa bảo vệ quyền tự do báo chí, vừa ngăn chặn các hành vi lợi dụng báo chí để gây phương hại đến lợi ích quốc gia, an ninh thông tin và quyền con người.

Đặc biệt, lần đầu tiên luật đưa ra quy định về trách nhiệm pháp lý của cơ quan báo chí khi hoạt động trên nền tảng mạng xã hội, xác định rõ giới hạn trách nhiệm đối với nội dung bị thay đổi bởi lỗi của nền tảng vận hành, đồng thời khẳng định yêu cầu bảo vệ bản quyền và quyền tác giả của người làm báo.

Ở góc độ tổ chức, dự thảo đã làm rõ mô hình cơ quan chủ quản, điều kiện cấp phép, cơ chế thu hồi giấy phép, quyền và nghĩa vụ của nhà báo, cơ chế hoạt động của tạp chí khoa học và quy định mới về “cơ quan truyền thông chủ lực đa phương tiện” — khái niệm thể hiện xu thế tích hợp báo chí – truyền thông trong bối cảnh chuyển đổi số. Theo đó, những cơ quan này sẽ có nhiều loại hình báo chí, cơ quan trực thuộc, đồng thời được hưởng cơ chế tài chính đặc thù do Chính phủ quy định.

Bên cạnh việc đổi mới nội dung, dự thảo Luật Báo chí (sửa đổi) cũng đặc biệt coi trọng vấn đề đạo đức nghề nghiệp và trách nhiệm xã hội của người làm báo. Hội Nhà báo Việt Nam được giao quyền ban hành quy định đạo đức nghề nghiệp, tổ chức bồi dưỡng, nâng cao năng lực chuyên môn, đồng thời tôn vinh các tác phẩm báo chí chất lượng cao thông qua hệ thống giải thưởng nghề nghiệp.

Tuy nhiên, để bảo đảm khả năng thi hành, Chính phủ cũng nhìn nhận rằng việc triển khai Luật sau khi thông qua sẽ đòi hỏi nguồn lực tài chính đáng kể, nhất là trong đầu tư công nghệ, đào tạo nguồn nhân lực và phát triển hạ tầng báo chí số. Do đó, dự thảo đề xuất giao Chính phủ hướng dẫn chi tiết về phân bổ ngân sách, nguồn lực, cũng như lộ trình thực hiện nhằm tránh xáo trộn hoặc gián đoạn hoạt động báo chí.

Bổ sung cơ sở thực tiễn, làm rõ phạm vi và bảo đảm tính khả thi của Luật

Trên cơ sở Tờ trình của Chính phủ, Ủy ban Văn hóa và Xã hội của Quốc hội đã tiến hành thẩm tra sơ bộ dự án Luật Báo chí (sửa đổi) và thống nhất đánh giá rằng, việc sửa đổi luật là cần thiết, phù hợp với yêu cầu phát triển của nền báo chí Việt Nam. Báo cáo thẩm tra nhấn mạnh, hồ sơ dự án đã được chuẩn bị công phu, nghiêm túc, tiếp thu ý kiến của các cơ quan, tổ chức, chuyên gia và cơ quan báo chí, song vẫn cần tiếp tục hoàn thiện trên một số phương diện.

Trước hết, Ủy ban đề nghị làm rõ tính thống nhất của dự thảo với các luật chuyên ngành khác như Luật An ninh mạng, Luật Khoa học và đổi mới sáng tạo, Luật Quản lý tài sản công, Luật Sở hữu trí tuệ…, đặc biệt đối với các nội dung mới liên quan đến quyền tác giả, quyền liên quan của sản phẩm báo chí phát hành trên không gian mạng. Đồng thời, cần rà soát để bảo đảm tính tương thích với các điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên, nhất là trong lĩnh vực quyền con người, truyền thông và hợp tác báo chí quốc tế.

Ủy ban cũng nhấn mạnh tính khả thi về nguồn lực thi hành luật chưa được làm rõ. Các chính sách như đầu tư nền tảng số, cơ chế đặt hàng, hỗ trợ vùng sâu, vùng xa… đòi hỏi đánh giá cụ thể về chi phí, nguồn tài chính và cơ chế giám sát. Việc bổ sung quy định chi tiết và hướng dẫn thực thi là cần thiết để bảo đảm luật có thể đi vào cuộc sống ngay sau khi thông qua.

Đáng chú ý, báo cáo thẩm tra đã chỉ ra một số vấn đề lớn cần tiếp tục hoàn thiện. Thứ nhất, về khái niệm và loại hình báo chí, Ủy ban đề nghị cân nhắc sử dụng các thuật ngữ đã phổ biến và ổn định trong ngành như “báo in, phát thanh, truyền hình, báo điện tử” thay vì “báo chí nói, báo chí hình” để tránh nhầm lẫn và đảm bảo tính quốc tế. Thứ hai, về “cơ quan truyền thông chủ lực đa phương tiện”, cần xác định rõ tiêu chí, mô hình tổ chức, cơ chế tài chính đặc thù và nguyên tắc hoạt động, tránh chồng chéo giữa mô hình tổ chức và điều kiện hoạt động báo chí.

Liên quan đến kinh tế báo chí, Ủy ban cho rằng dự thảo mới chỉ bước đầu tạo hành lang pháp lý cho tự chủ tài chính mà chưa định hình khái niệm “kinh tế báo chí” một cách đầy đủ. Cần bổ sung quy định rõ ràng về cơ chế đầu tư công, liên kết, quảng cáo, bản quyền và hợp tác với các nền tảng xuyên biên giới, đồng thời có giải pháp kiểm soát thương mại hóa nội dung, bảo đảm báo chí giữ vững tính chính trị, định hướng và chuẩn mực nghề nghiệp.

Về hoạt động báo chí trên không gian mạng, Ủy ban đánh giá cao bước tiến của dự thảo nhưng cho rằng các quy định vẫn còn mang tính nguyên tắc, cần cụ thể hóa điều kiện hoạt động, cơ chế phối hợp với các nền tảng nước ngoài, quy định trách nhiệm pháp lý khi xảy ra vi phạm và chính sách khuyến khích ứng dụng công nghệ mới, đào tạo nhân lực báo chí số. Ngoài ra, cần làm rõ cơ chế bảo vệ bản quyền, xử lý tình trạng sao chép, vi phạm bản quyền và sử dụng trí tuệ nhân tạo trong sáng tạo báo chí.

Báo cáo thẩm tra cũng chỉ ra một số điểm kỹ thuật lập pháp cần được điều chỉnh, như phân định rõ tạp chí khoa học và tạp chí chuyên ngành, quy định cụ thể về cơ quan thường trú và phóng viên thường trú, bổ sung điều khoản chuyển tiếp để tránh khoảng trống pháp lý, và xác định thời gian cụ thể đối với việc gỡ bỏ thông tin sai sự thật. Đồng thời, Ủy ban đề nghị bổ sung quy định về chuyển đổi số trong lĩnh vực báo chí, xây dựng cơ chế khuyến khích phát triển các nền tảng công nghệ trong nước, phân phối nội dung báo chí, cũng như trách nhiệm pháp lý khi sử dụng AI trong tác nghiệp.

Đặc biệt, báo cáo lưu ý đến việc bảo đảm chính sách dân tộc và bình đẳng giới trong hoạt động báo chí. Các quy định của dự thảo đã thể hiện nỗ lực tích hợp nội dung này, song cần tiếp tục đánh giá đầy đủ tác động giới trong từng chính sách cụ thể, qua đó bảo đảm quyền tiếp cận thông tin bình đẳng, tôn trọng sự đa dạng văn hóa và thúc đẩy vai trò của báo chí trong phát triển bền vững.

Từ những đánh giá toàn diện, Ủy ban Văn hóa và Xã hội kết luận hồ sơ dự án Luật Báo chí (sửa đổi) đủ điều kiện trình Quốc hội xem xét, cho ý kiến tại Kỳ họp thứ 10, đồng thời kiến nghị cơ quan soạn thảo tiếp thu, hoàn thiện các nội dung còn vướng mắc để bảo đảm tính đồng bộ, khả thi và phù hợp với thực tiễn hoạt động báo chí Việt Nam trong thời kỳ chuyển đổi số.

Chủ tịch Quốc hội Trần Thanh Mẫn:

Định hướng xây dựng nền báo chí cách mạng hiện đại, chuyên nghiệp và nhân văn

Thảo luận tại phiên họpm Chủ tịch Quốc hội Trần Thanh Mẫn nhấn mạnh, Luật Báo chí (sửa đổi) không chỉ là văn bản pháp lý điều chỉnh hoạt động truyền thông, mà còn là công cụ tuyên truyền quan trọng của Đảng, Nhà nước và diễn đàn dân chủ của Nhân dân. Dự thảo cần bảo đảm tính khả thi, phù hợp với quá trình số hóa, khuyến khích phát triển kinh tế báo chí và mô hình tổ chức tinh gọn, hiệu quả, có khả năng định hướng dư luận và kiểm soát thông tin giả mạo trên không gian mạng.

Chủ tịch Quốc hội đề nghị bảo đảm tính thống nhất, khả thi của hệ thống pháp luật, tăng cường cơ chế phát triển báo chí cách mạng, củng cố mặt trận thông tin, tuyên truyền trong bối cảnh cạnh tranh của các nền tảng xuyên biên giới; sắp xếp hệ thống báo chí, truyền thông theo hướng tinh gọn, hiệu lực, hiệu quả, tăng cường trách nhiệm của cơ quan chủ quản và người đứng đầu. Ông cũng yêu cầu có biện pháp mạnh để xử lý nghiêm sai phạm, đặc biệt là trên môi trường mạng; đồng thời chú trọng công tác tuyên truyền, tạo đồng thuận xã hội, cổ vũ sáng tạo, tôn vinh gương người tốt, việc tốt.

Liên quan đến cơ chế tài chính, Chủ tịch Quốc hội đề nghị nghiên cứu kỹ quy định tại Khoản 1 Điều 21 để tránh sự phân biệt giữa “đơn vị sự nghiệp công lập” và “đơn vị sự nghiệp công”, bảo đảm thống nhất với Nghị định 60/2021 của Chính phủ, đồng thời có hướng dẫn cụ thể để tạo điều kiện thuận lợi cho cơ quan báo chí tự chủ và phát triển kinh tế báo chí bền vững.

Đối với tạp chí khoa học, ông yêu cầu quy định rõ địa vị pháp lý, tính chất hoạt động và đặc thù để thể chế hóa tinh thần Nghị quyết 57 của Đảng về đột phá phát triển khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo quốc gia.

Chủ tịch Quốc hội khẳng định, dự thảo Luật Báo chí (sửa đổi) phải trở thành hành lang pháp lý vững chắc cho nền báo chí cách mạng Việt Nam thời đại số, vừa bảo đảm quyền tự do báo chí, tự do ngôn luận, vừa củng cố trách nhiệm xã hội, giữ vững vai trò xung kích của báo chí trên mặt trận tư tưởng và văn hóa.

Trần Hương