Hoàng Tích Chỉ - nhà biên kịch hàng đầu của Điện ảnh cách mạng Việt Nam

Nhà biên kịch Hoàng Tích Chỉ, sinh năm 1932 tại xã Tân Hồng, huyện Từ Sơn (nay là thành phố Từ Sơn), tỉnh Bắc Ninh trong một gia đình có truyền thống yêu nước, hiếu học. Cụ thân sinh của ông là nhà nho Hoàng Tích Phụng, đã từng làm Tri phủ Huấn học và tham gia phong trào Đông Kinh Nghĩa Thục. Gia đình ông có nhiều người nổi tiếng, anh cả của ông là nhà báo Hoàng Tích Chu, thuộc thế hệ trí thức hàng đầu trong việc cách tân báo chí Việt Nam đầu thế kỷ 20; anh thứ hai là họa sĩ Hoàng Tích Chù-Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học-Nghệ thuật (đợt II, năm 2000), một bậc thầy về tranh sơn mài; người anh thứ ba là nhà viết kịch Hoàng Tích Linh, một trong những nhà văn dự Đại hội thành lập Hội Nhà văn Việt Nam năm 1957 và tham gia Ban Chấp hành Hội Nhà văn Việt Nam khóa I.

Dẫu tuổi thơ mồ côi cha mẹ sớm, nhưng quê hương, gia đình, dòng họ giàu truyền thống văn hóa đã cho ông một ý chí lớn, giúp ông vững vàng vượt qua những thử thách gian nan để tự thân lập thân, làm nên một sự nghiệp đáng tự hào, được sự ghi nhận của Đảng và Nhà nước, của đông đảo công chúng và bạn bè đồng nghiệp. Năm 1946, ông Hoàng Tích Chỉ đã sớm giác ngộ cách mạng và làm trinh sát ở Ty Liêm phóng Bắc Giang. Năm 1956, ông chuyển về làm Trưởng phòng Văn nghệ của Ty Văn hóa Bắc Giang.

Năm 1959, ông được cử đi học Trường Đảng Nguyễn Ái Quốc. Năm 1961, việc quyết định theo học lớp Biên kịch khóa đầu tiên của Trường Điện ảnh Việt Nam đã tạo nên một bước ngoặt lớn trong cuộc đời và sự nghiệp của ông. Sau khi tốt nghiệp, năm 1964, ông về làm Trưởng phòng Biên kịch, Xưởng trưởng Xưởng làm phim 1 của Xí nghiệp phim truyện Việt Nam (sau là Hãng phim truyện Việt Nam, hiện nay là Công ty cổ phần phát triển và đầu tư phim truyện Việt Nam). Sau này ông được giao trách nhiệm làm Giám đốc Hãng phim truyện I (nay là Công ty cổ phần Phim truyện 1).

Kịch bản phim truyện đầu tay Trên vĩ tuyến 17 là một sáng tác trực tiếp, kết quả của chuyến đi tìm hiểu thực tế vùng giới tuyến của ông. Những tư liệu, vốn sống tích lũy được qua thành quả đầu tiên đã giúp ông xây dựng kịch bản phim Vĩ tuyến 17 ngày và đêm sau này. Tại Liên hoan Phim Việt Nam lần thứ nhất (Hà Nội-1970), hai bộ phim Trên vĩ tuyến 17 (Đạo diễn Lý Thái Bảo-Nhất Hiên, 1965) và Biển gọi (Đạo diễn Nguyễn Tiến Lợi-Nguyễn Ngọc Trung, 1967) được xây dựng từ những kịch bản phim truyện của ông đều giành Giải thưởng Bông sen bạc, tạo nền tảng vững chắc cho những thành công lớn tiếp theo của nhà biên kịch Hoàng Tích Chỉ.

Nhà biên kịch Hoàng Tích Chỉ là người bạn nghề có một mối lương duyên ý hợp tâm đầu của cha tôi-đạo diễn, Nghệ sĩ Nhân dân Hải Ninh. Những năm tháng thanh xuân họ nhiệt huyết bên nhau, ông thường đến nhà làm việc cùng cha tôi trên từng trang kịch bản. Mẹ tôi kể: Thời chiến tranh, mấy năm ròng rã hai ông ấy cứ xe đạp ra vào Vĩnh Linh tìm hiểu thực tế để viết kịch bản phim truyện Vĩ tuyến 17 ngày và đêm. Ăn uống thì đạm bạc, chạy bom suốt mà không hiểu sức lực ở đâu ra để cứ đi đi về về như thế. Không ốm đau, không dính bom đạn gì cũng là may mắn...

Một thời họ đã sống, đã yêu và cống hiến trọn vẹn cho Điện ảnh Việt Nam. Cơ duyên gặp gỡ và làm việc của cặp đôi tác giả Biên kịch Hoàng Tích Chỉ-Đạo diễn Hải Ninh đã làm nên những bộ phim, những thiên anh hùng ca của Điện ảnh cách mạng Việt Nam. Chỉ cần một ý tưởng, một sự kiện, một chi tiết, một đối thoại trong cuộc sống, ngòi bút của nhà biên kịch đã tạo nên những trang kịch bản sống động như những thước phim trên giấy. Mỗi trang kịch bản của ông đều tạo cho người bạn nghề những hình dung cô đọng nhất để tạo thành mỗi cảnh quay, từng mét phim đã thành hình với những hình ảnh chắt lọc từ con chữ. Mối lương duyên đã tạo nên cho đôi bạn nghề những tác phẩm xuất sắc cùng được Nhà nước trao tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh dành cho kịch bản và phim.

Nhà biên kịch Hoàng Tích Chỉ luôn nắm bắt một cách kịp thời nhất những nội dung lớn, những đặc điểm mang tính điển hình của tâm hồn và khí chất con người Việt Nam trong những giai đoạn lịch sử của đất nước. Những kịch bản phim truyện Vĩ tuyến 17 ngày và đêm (2 tập-1972), Em bé Hà Nội (1974), Mối tình đầu (1977), Đất mẹ (1980), Đứa con người hàng xóm (1981), Cuộc chia tay mùa hạ (1981), Đêm cuối năm (1983), Tọa độ chết (1985, bộ phim hợp tác sản xuất của Xí nghiệp phim truyện Việt Nam với Xưởng phim Thanh thiếu niên Trung ương mang tên Gorki, Liên Xô cũ), Săn bắt cướp (3 tập-1988), Bông hoa rừng Sác (1995), kịch bản phim tài liệu Thành phố lúc rạng đông (1975)... cho thấy sức làm việc và sáng tạo của ông thật đáng kính trọng.

Nhà biên kịch Hoàng Tích Chỉ là tác giả viết kịch bản phim đầu tiên và duy nhất cho đến nay được Nhà nước trao tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học-Nghệ thuật (đợt IV, năm 2012) với cụm tác phẩm gồm sáu kịch bản phim truyện và phim tài liệu: Trên vĩ tuyến 17, Biển gọi, Vĩ tuyến 17 ngày và đêm, Em bé Hà Nội, Mối tình đầu và Thành phố lúc rạng đông. Những bộ phim ra đời từ kịch bản của ông đã đem lại những giải thưởng trong nước và quốc tế xứng đáng, là gương mặt đại diện của Điện ảnh Việt Nam, như chứng nhân của một thời kỳ lịch sử của đất nước.

Giai đoạn đất nước đổi mới, nhà biên kịch Hoàng Tích Chỉ cũng là một trong những nghệ sĩ điện ảnh đi đầu, nhập cuộc với thị trường điện ảnh vốn đang hết sức mới mẻ với nền điện ảnh Việt Nam đầu những năm 90 của thế kỷ XX. Gây dựng Hãng phim truyện 1 với cương vị Giám đốc đầu tiên, ông đã dốc sức cùng các đồng nghiệp trẻ tạo dựng một dòng chảy điện ảnh mới với vị trí đạo diễn và giám đốc sản xuất. Công lao của ông để lại cho Công ty cổ phần phim truyện 1 ghi dấu một con người sẵn sàng đổi mới, sẵn sàng dấn thân vào những thử thách mới; luôn nhiệt huyết, tận tâm trao truyền những kiến thức, kinh nghiệm cho các thế hệ tiếp nối. Trên hết, ông để lại một tấm gương lao động, sáng tạo không ngừng. Ông ra đi, để lại một sự nghiệp đồ sộ, ghi dấu những đóng góp đặc biệt trong trang sử vàng của Điện ảnh Việt Nam.

Nguyễn Thị Thu Hà