Hoạt động của HĐND cấp xã theo mô hình mới:Bài 1: Quyền năng cụ thể, rõ ràng trách nhiệm

Bước đột phá trong phân cấp, phân quyền

Luật Tổ chức chính quyền địa phương số 72/2025/QH15 đã tạo bước đột phá trong phân cấp, phân quyền, khi lần đầu tiên trao cho HĐND cấp xã nhiều thẩm quyền mới, thiết thực và mang tính quyết định. Bên cạnh tiếp tục ban hành nghị quyết và giám sát, HĐND cấp xã nay có quyền quyết định kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội 5 năm; phê duyệt quy hoạch chi tiết về hạ tầng, giao thông; thông qua quy hoạch sử dụng đất cấp xã; quyết định chủ trương đầu tư dự án và biện pháp huy động nguồn lực từ nhân dân theo pháp luật về đầu tư công - những nội dung trước đây thuộc về cấp huyện, tỉnh.

Đại biểu HĐND xã Mai Phụ, Hà Tĩnh khảo sát mô hình Trung tâm Phục vụ hành chính công. Ảnh: Bình Nguyên

Không chỉ trong lĩnh vực quy hoạch, đầu tư, ngân sách, HĐND cấp xã còn được quyết định thành lập, giải thể các cơ quan chuyên môn, tổ chức hành chính khác thuộc UBND cùng cấp; xác định biên chế cán bộ, công chức; số lượng người hoạt động không chuyên trách và đặt đổi tên thôn. Đặc biệt, luật mới bổ sung quyền quyết định chương trình chuyển đổi số, chính quyền số và thúc đẩy liên kết phát triển giữa các phường, xã. Những đổi mới này đã đưa HĐND cấp xã từ chỗ “tham gia” sang vị thế “quyết định”, từ chỗ “thụ động” sang “chủ động”, phản ánh rõ tư tưởng “trao quyền đi đôi với nâng trách nhiệm”, để HĐND thực sự là thiết chế quyền lực ở địa phương - gần dân nhất, sát dân nhất.

Đặc biệt, Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật số 87/2025/QH15 tiếp tục quy định HĐND cấp xã được ban hành văn bản quy phạm pháp luật trong phạm vi phân cấp. Điều mà trước đây tuy có quy định nhưng sau đó Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật số 65/2025/QH15 đã bãi bỏ, chỉ trao quyền cho HĐND cấp huyện trở lên. Đây là sự ghi nhận vai trò “lập quy” ở cấp cơ sở.

Về nhiệm vụ giám sát, HĐND cấp xã được luật mới trao đầy đủ quyền với các hoạt động như HĐND cấp huyện trước đây. Về tổ chức và hoạt động, bên cạnh quy định mở: “Chủ tịch HĐND, Phó Chủ tịch HĐND cấp tỉnh, cấp xã có thể là đại biểu hoạt động chuyên trách”; “Trưởng Ban, Phó Trưởng Ban của HĐND cấp tỉnh, cấp xã có thể là đại biểu HĐND hoạt động chuyên trách”, tạo sự chủ động cho các địa phương tự quyết định cơ cấu tổ chức của HĐND cho phù hợp thực tiễn, việc bố trí bộ phận giúp việc chung cho HĐND cấp xã cũng có nhiều đổi mới so với HĐND cấp xã trước đây, thậm chí là bài bản hơn so với HĐND cấp huyện trước đây. Đó là việc bố trí mỗi ban của HĐND cấp xã một chuyên viên giúp việc để bảo đảm hiệu quả hoạt động ngoài quy định Văn phòng HĐND và UBND cấp xã có nhiệm vụ phục vụ hoạt động của HĐND cấp xã.

Bên cạnh đó, quy định rõ trách nhiệm của Thường trực HĐND và các Ban của HĐND trong theo dõi, đôn đốc thực hiện nghị quyết được xem là đổi thay mang tính quyết định để bảo đảm khả năng thực thi.

Cần nâng tầm đại biểu, đổi mới cách làm

Luật số 72/2024/QH15 đã mở rộng thẩm quyền cho HĐND cấp xã một cách toàn diện, nhưng như nhiều đại biểu Quốc hội đã chỉ rõ, để các quyền mới thực sự đi vào cuộc sống, cần có một số điều kiện thực thi mang tính nền tảng.

Trước hết, phải nâng cao chất lượng đại biểu HĐND cấp xã. Đại biểu HĐND cấp xã hiện nay phần lớn là kiêm nhiệm, chưa được đào tạo bài bản về kỹ năng giám sát, thảo luận, tranh luận, chất vấn, thẩm tra và xử lý thông tin. Bà Nguyễn Thị Thùy, đại biểu HĐND xã Mai Phụ, Hà Tĩnh cho rằng: cần có chương trình tập huấn định kỳ, nhất là về kỹ năng giám sát ngân sách, đầu tư công, chuyển đổi số - những lĩnh vực luật mới đã trao quyền thực chất cho HĐND cấp xã.

Cùng với đó, xây dựng cơ chế phối hợp hiệu quả giữa HĐND với UBND, MTTQ và các cơ quan chuyên môn. Nếu không có sự liên thông, đồng bộ và tôn trọng vai trò của HĐND, rất dễ dẫn đến tình trạng nghị quyết bị vô hiệu hóa trong thực tiễn. Cử tri Lê Văn Cương, xã Hưng Nguyên, tỉnh Nghệ An kiến nghị: phải có cơ chế ràng buộc trách nhiệm thực thi giữa các cơ quan cùng cấp. Qua các kênh thông tin tôi thấy hầu như thẩm quyền của HĐND cấp huyện trước đây đã được đưa về cho HĐND cấp xã. Chất lượng đại biểu hiện nay đang là bước chuyển cơ học từ đại biểu hiện có. Mấu chốt trước mắt vẫn là phát huy cơ chế phối hợp để hoàn thành nhiệm vụ luật định và niềm tin của cử tri trao cho cơ quan dân cử, làm nền tảng để bầu HĐND khóa mới.

Đặc biệt, ứng dụng công nghệ thông tin phải trở thành điều kiện bắt buộc. Cần công khai hoạt động HĐND cấp xã trên cổng thông tin, mạng xã hội địa phương hoặc hệ thống trực tuyến của chính quyền số để cử tri giám sát ngược. “Cần số hóa nghị quyết, công khai thẩm tra, cập nhật giám sát, chất vấn để dân biết - dân góp ý - dân theo dõi”, bà Phạm Thu Hương, cử tri phường Hòa Hiệp Nam, thành phố Đà Nẵng nhấn mạnh.

Trao quyền là điều kiện cần, muốn nâng chất lượng đại diện và phục vụ Nhân dân, phải thay đổi cả cách làm. Đổi mới hoạt động HĐND xã không chỉ là nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật mà còn là bước đi cụ thể để bảo đảm dân chủ ở cơ sở, làm cho quyền lực thực sự “thuộc về Nhân dân, do Nhân dân và vì Nhân dân”.

HỒNG LAM