Hướng tới đại hội XIV của Đảng 'Những lời ca chưa đủ'

Ở đó, người đọc không chỉ thấy hào quang chiến thắng, mà còn nghe tiếng gọi tự vấn, để mỗi đảng viên, mỗi công dân sống xứng đáng hơn. Tập trường ca vì thế trở thành một chuẩn mực viết về Đảng, nơi ngợi ca đồng nghĩa với đặt ra yêu cầu đạo đức và kỷ luật tự phê.

Nhà thơ Vĩnh Quang Lê.

Ngợi ca mà không tụng ca: tinh thần tự phê như một vẻ đẹp

Tác phẩm ra đời khi tác giả còn rất trẻ từ năm 1979, lúc tác giả mới ngoài 20 tuổi. Chính vì vậy, nó mang đầy đủ nhiệt lượng và sự bồng bột đáng yêu của tuổi hai mươi, nhưng đi tới tận cùng của suy tư, chuyển hóa “núi sự kiện” khô khan thành dòng chảy nghệ thuật. Ngay từ lời tự bạch, Vĩnh Quang Lê đã xác quyết cách hành xử của người cầm bút trước Đảng rằng:

“Tôi còn nhỏ giọt mồ hôi ngoài những trang thơ, xòe rộng bàn tay theo lời Đảng. Để đến khi hát ca tôi chẳng cần rào đón, chẳng sợ trái tim mình lần theo những lối quen”.

Đó là một tuyên ngôn nghệ thuật, viết bằng mồ hôi và dấn thân, không mượn “lời có cánh” để né tránh sự thật. Cũng vì thế, ngay khi xuất hiện, trường ca đã tạo “độ nóng” đặc biệt, được ghi nhận bởi nhiều tên tuổi phê bình. Nhà thơ Phạm Tiến Duật nhìn thấy trong đó “độ nóng đến nồng nàn của lòng yêu nước, yêu dân… tư duy không chịu đứng im, cộng với sức trẻ đã tạo nên cái mới, cái lạ của bản trường ca”. Về quy mô, tác phẩm gồm ba phần, 11 chương, 10 đoạn, bao quát lịch sử dân tộc và lịch sử Đảng qua những điểm nút thời đại: từ buổi đầu kháng Pháp, hành trình Bác Hồ tìm đường cứu nước, đến những chặng đường kháng chiến và kiến thiết.

Trong bối cảnh những năm 1970-1980, nhắc thẳng đến “cải cách ruộng đất” trong một bản trường ca về Đảng là một lựa chọn đầy can đảm. Vĩnh Quang Lê không vòng vo, anh để những câu chữ chạm đúng “vết cắt” lịch sử để giữ gìn sự thật, từ đó giữ vững niềm tin. Bởi nhà thơ hiểu, ngợi ca chỉ bền khi đi cùng trách nhiệm nhìn thẳng vào sai lầm:

Lên chủ nghĩa xã hội ư hay lại trở về
Với những thứ công bằng nguyên thủy
Với những thứ công bằng bánh vẽ…
Hay xào xáo dăm ba điều của Mác
Và giấu ở tay mình những màu áo xa hoa

Việc tác phẩm dám chạm tới cải cách ruộng đất từng khiến các nhà xuất bản “nhấc lên đặt xuống” vì “gai góc quá”, dấu hiệu cho thấy thái độ đối diện sự thật ngay từ rất sớm của tác giả.

Cách viết của Vĩnh Quang Lê là thế, vừa ấm nóng (không thờ ơ trước nỗi đau), vừa tỉnh táo (không tự ru ngủ bằng “công bằng bánh vẽ”), mà yêu Đảng theo cách yêu sự thật, để lịch sử không lặp lại sai lầm.

Từ đó, vẻ đẹp đặc biệt của “Những lời ca chưa đủ” nằm ở khí chất tự phê - vẻ đẹp của một Đảng cầm quyền luôn đặt mình trong kỷ luật soi xét. Trường ca không né tránh bóng tối, ngược lại, chỉ mặt đặt tên những biểu hiện cơ hội, giả dối, lợi dụng danh nghĩa Đảng để trục lợi:

Chúng khoác áo một người Cộng sản
Chúng bắt tay ta như tình bạn bè
Dùng đầu lưỡi của mình thay thế những bước chân
Chúng chui vào hàng ngũ của nhân dân…
Lấy mảnh sáng làm vầng trăng giả bộ
Lấy niềm vui lừa dối cả đất đai

Hay:

Đảng chỉ cho ta cách tìm ra kẻ nào cơ hội…
Lời lên gân đòi dạy dỗ mọi người và xóa đi bao nét dáng dối lừa

Chọn cách ngợi ca bằng đối thoại, nhà thơ đồng thời bảo vệ sự trong sạch của đội ngũ. Cách viết này được nhiều nhà nghiên cứu định danh là bút pháp chính luận giàu suy tưởng và khái quát, giúp chúng ta hiểu Đảng hơn, yêu và kính trọng tôn thờ Đảng hơn

Khi lịch sử bước vào thơ…

Không thể viết về Đảng mà không nghe âm vang Tố Hữu - một “diễn ca” lớn của thơ cách mạng. Những nhịp điệu sục sôi như:

Đảng ta Mác-Lênin vĩ đại
Lại hồi sinh, trả lại cho ta
Trời cao, đất rộng bao la…

Đã tạo một đường trục thẩm mỹ cho thơ ca chính luận, Vĩnh Quang Lê chọn đối thoại, không lặp lại, anh di chuyển từ khúc ca khải hoàn sang mỹ học tự vấn.

Đảng vẫn ở bên ta và tự hỏi
Anh có còn xứng đáng với nhân dân.

Cuốn sách tập hợp những bài phân tích và trao đổi về trường ca "Những lời ca chưa đủ".

Đáng chú ý, cuộc đối thoại này diễn ra trong sự kế thừa tỉnh táo, không đối kháng: ngay trong phụ lục tư liệu có mục “Viết cho hay cho đúng về Đảng - Tố Hữu (24/5/1981)”, như một nhịp cầu giữa diễn ca truyền thống và mỹ học đối thoại của thế hệ sau.

Khi khắc họa lãnh tụ, giọng thơ vẫn trang trọng, nhưng luôn mở cửa cho câu hỏi, một cách bảo vệ sự trong sạch của ngợi ca. Mạch sử thi của trường ca không dựng bằng các đại tự sự hoành tráng mà bằng trí tuệ chiêm nghiệm, biến những mốc lịch sử thành câu hỏi đạo đức của hôm nay:

Đảng phải trả lời nhiều câu hỏi nhất
Để ngày mai con cháu chẳng vô tình
Lật tờ lịch nghi ngờ quá khứ
Đem đau buồn nhuộm đen từng con chữ
Soi ngày tháng hôm nay qua mũi súng của mình

Nhiều câu thơ trong trường ca đặt tim mình vào giữa cộng đồng, biến tình yêu Đảng thành tình yêu Tổ quốc với cảm xúc trực tiếp, không qua trung gian:

Tôi yêu quá trái tim chừng muốn vỡ
Đảng kính yêu ơi! Bác kính yêu ơi
Đêm nay ai mà ngủ
Cả cuộc đời đâu dễ có hôm nay

Ở đây, “trái tim muốn vỡ” không chỉ là cường điệu nghệ thuật, nó là tín hiệu cảm xúc chân thực của thế hệ đã đi qua chiến tranh, đang đứng trước niềm vui ngày khải hoàn và một mùa kiến thiết đầy thử thách sắp tới. Cũng vì thế, trường ca không kết thúc ở chiến thắng mà mở ra bài toán xây dựng, một bài toán khó hơn chiến tranh, bởi cần kỷ luật và đạo đức dài lâu:

Chiến thắng xong
Đảng không thể dẫn ta đến trước đài hoa
Chờ kẻ khác dâng hương mừng chiến thắng
Đất nước này sẽ tan ra từng mảng
Nếu chúng ta không biết dựng xây

Đây là tuyên ngôn kiến tạo, ngợi ca Đảng là ngợi ca trách nhiệm dẫn dắt trong hòa bình, là tự giác làm việc thay vì thụ hưởng chiến công.

Từ diễn đàn nghệ thuật tới diễn đàn công dân

Điều đáng quý là “Những lời ca chưa đủ” không dừng ở thẩm mỹ mà tạo một diễn đàn công dân, nơi những người trẻ tự soi lại mình, còn các nhà lãnh đạo thì động viên, ghi nhận. Những ghi nhận trân trọng của các đồng chí lãnh đạo gửi đến tác giả, đề nghị phổ biến rộng rãi trong Đảng và trong dân, là dấu hiệu cho thấy giá trị xã hội của một tác phẩm văn chương khi đặt đúng chuẩn đạo đức.

Đại tướng Võ Nguyên Giáp lại được khắc trong đối sánh đạo đức:

Bọn đế quốc run lên khi thấy anh hiền dịu
Chúng chỉ còn mong lịch sử ném anh ra sa mạc không người.

Ở bình diện ấy, trường ca trở thành vốn liếng của công cuộc xây dựng, chỉnh đốn Đảng hôm nay, ngợi ca bằng kỷ luật, yêu thương bằng trách nhiệm và đặt nhân dân làm điểm tựa tối hậu cho mọi lựa chọn.

Cái tên “Những lời ca chưa đủ” là một cách đặt vấn đề khiêm nhường nhưng cũng rất kiêu hãnh. Khiêm nhường, vì không có áng văn nào nói hết công lao của Đảng và các thế hệ lãnh đạo; kiêu hãnh, vì chính sự “chưa đủ” ấy mở đường cho sáng tác tiếp nối, mở lời mời đối thoại với bạn đọc hôm nay và mai sau. Tác giả từng chia sẻ, không có bài ca nào nói hết, nên anh lặng lẽ đặt tên “chưa đủ” để tiếp tục viết, để khuyến khích mọi người cùng viết bằng hành động, bằng lao động, bằng sự trong sạch của đời sống.

Khi chống lại cơ hội và giả dối, trường ca vừa bảo vệ uy tín Đảng, vừa bảo vệ niềm tin của nhân dân, giúp nhân dân thấu hiểu và chia sẻ với Đảng nhiều hơn, mà niềm tin ấy, một khi được dựng trên sự thật, sẽ bền vững hơn mọi khẩu hiệu.

“Những lời ca chưa đủ” là một bài học viết về Đảng, phải yêu bằng hiểu biết, phải ngợi ca bằng trách nhiệm, phải tự phê trước khi phê người, phải giữ nhân dân làm chuẩn mực. Tập trường ca đã đi qua bốn thập kỉ, đã tái bản bốn lần, nhưng sức nóng vẫn hầm hập, bởi nó không chỉ kể chuyện đã qua, mà còn hướng tới ngày mai, nơi mỗi chúng ta trả lời những câu hỏi của con cháu bằng một hiện tại trong sạch:

Đảng phải trả lời nhiều câu hỏi nhất
Để ngày mai con cháu chẳng vô tình.

Đặng Hàn