Hướng tới 'trạng thái bình thường mới' cho sầu riêng Việt Nam

Sự sụt giảm liên tục trong kim ngạch xuất khẩu sầu riêng sang Trung Quốc từ đầu năm 2025 tới nay có thể sắp giảm tốc. Cuộc làm việc giữa ông Đỗ Đức Duy, Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Việt Nam và bà Tôn Mai Quân, Tổng cục trưởng Tổng cục Hải quan Trung Quốc vào ngày 28-5-2025 đã mở đường cho sầu riêng đông lạnh của doanh nghiệp Việt Nam xuất sang thị trường Trung Quốc, đồng thời, hy vọng sẽ thiết lập “luồng xanh cho nông sản”, trong đó có sầu riêng.

Dù vậy, điều kiện cần vẫn là chuyện nông sản Việt Nam phải vượt qua được hàng rào kỹ thuật của Trung Quốc, mà đối với sầu riêng thì quan trọng nhất là dư lượng cadimi phải dưới ngưỡng cho phép và tuyệt đối không có chất vàng O.

Chúng ta không thể vin vào nguyên nhân khách quan, theo đó, từ đầu năm 2025, Trung Quốc đã tiến hành kiểm tra 100% các lô sầu riêng nhập khẩu vào nước này, thay vì mức 10-20% như trước đó. Thái Lan đã ứng phó rất nhanh, ban hành bộ tiêu chí “4 không” gồm không sầu riêng non, không sâu, không giả, không phẩm màu và chất cấm, và thúc đẩy ngoại giao sầu riêng với thị trường tỉ dân, đạt kim ngạch xuất khẩu gấp đôi Việt Nam trong bốn tháng đầu năm 2025.

Kiến nghị mà một doanh nghiệp vừa gửi tới các cấp quản lý về vấn đề thuốc bảo vệ thực vật của một doanh nghiệp nước ngoài có lượng cadimi vượt ngưỡng theo tiêu chuẩn của Việt Nam nên được nhìn nhận như một nghi vấn. Câu chuyện lớn hơn cần nhìn nhận là, dư lượng cadimi có thể xuất hiện trong quá trình sinh trưởng của cây, ngấm từ đất, nước, phân bón, thuốc bảo vệ thực vật...

Tùy theo từng vườn, nguồn gốc của hiện tượng tồn dư cadimi vượt ngưỡng trong sầu riêng có thể khác nhau. Có hai việc cần phải thực hiện đồng thời, một là đảm bảo để trái sầu riêng khi tới biên giới tuân thủ đúng các tiêu chuẩn kỹ thuật cho thông quan, hai là xác định được nguyên nhân gốc rễ của vấn đề này, nhằm xử lý triệt để.

Giải pháp khả thi, theo ông Đặng Phúc Nguyên, Tổng thư ký Hiệp hội Rau quả Việt Nam (VinaFruit), là Việt Nam cần tiến hành sàng lọc sầu riêng trước khi đưa ra biên giới với Trung Quốc hoặc xuất sang các thị trường khác, theo các tiêu chí của nước nhập khẩu. Điều này sẽ giảm bớt chi phí cho doanh nghiệp. Nếu đưa hàng tới biên giới rồi phải “quay đầu”, doanh nghiệp phải gánh chịu các chi phí hữu hình như chi phí logicstics, nhân công, chi phí vốn... Cùng với đó là các chi phí vô hình khác, mà quan trọng nhất là độ tin cậy của doanh nghiệp xuất khẩu nói riêng và uy tín của cả ngành sầu riêng Việt Nam nói chung.

Quan trọng hơn, khi doanh nghiệp Việt Nam đã chủ động sàng lọc trước, quy trình kiểm tra để thông quan của Trung Quốc sẽ giảm bớt, mức độ kiểm tra dần dần cũng sẽ được nới lỏng. Ưu thế “luồng xanh cho nông sản” nhiều khả năng sẽ sớm được hai nước Việt Nam - Trung Quốc thiết lập, nhờ vậy, có thể phát huy được hiệu quả tối đa.

“Thái Lan thiết lập 307 phòng xét nghiệm mini rải khắp các vùng trồng sầu riêng. Các phòng xét nghiệm cadimi và vàng O này sẽ thu phí từ nhà vườn và tiến hành kiểm tra trái cây trong các vườn đã được cấp mã số vùng trồng và sẽ cấp giấy chứng nhận và truy xuất nguồn gốc cho Trung Quốc.

Chủ vườn phải có giấy chứng nhận này mới được bán cho nhà đóng gói xuất khẩu và các doanh nghiệp xuất khẩu phải một lần nữa đưa sản phẩm tới phòng xét nghiệm được Trung Quốc cấp phép rồi mới đưa đến cửa khẩu để phía Trung Quốc kiểm tra thông quan. Với quy trình chặt chẽ như vậy, thời gian thông quan với sầu riêng từ Thái Lan bình quân là hai ngày, trong khi đó, con số tương tự với sầu riêng từ Việt Nam là khoảng 7-10 ngày”, vị Tổng thư ký VinaFruit dẫn chứng.

Hệ thống phòng xét nghiệm mini, nếu được thiết lập, sẽ giúp chúng ta truy tìm được căn nguyên của tình trạng sầu riêng có dư lượng cadimi, các kim loại nặng hay hóa chất vượt ngưỡng khác. Từ từng trái sầu riêng chưa đủ chuẩn được phát hiện, có thể tìm ra được vườn trồng nào gặp vấn đề, từ đó, xác định vấn đề nằm ở nước, đất hay phân bón, thuốc bảo vệ thực vật... và tìm biện pháp khắc phục phù hợp.

Nhìn rộng hơn, những phòng thí nghiệm mini này không chỉ dùng để kiểm tra riêng cho sầu riêng. Với thanh long, dưa hấu, chanh leo, xoài... cùng nhiều loại nông sản khác, việc kiểm tra, sàng lọc trước cũng cần thực hiện kỹ lưỡng như vậy.

Trở lại với sầu riêng, từ sau khi được xuất khẩu chính ngạch sang Trung Quốc, kim ngạch xuất khẩu loại trái cây này lập tức vượt ngưỡng 1 tỉ đô la Mỹ. Kim ngạch xuất khẩu kỷ lục 3,3 tỉ đô la Mỹ năm 2024, chủ yếu sang Trung Quốc, khả năng cao chưa thể vượt qua nhưng ngay cả chỉ để đạt mức kỳ vọng 2,5 tỉ đô la Mỹ trong năm 2025 qua kịch bản thuận lợi nhất, chúng ta cần bắt đầu tổ chức lại quy trình sản xuất một cách căn cơ, xây dựng nền tảng cho chất lượng sầu riêng xuất khẩu.

Theo ông Đặng Phúc Nguyên, đầu tiên, cần siết chặt quản lý và cấp mã số vùng trồng, cơ sở đóng gói. Các địa phương cần tăng cường giám sát, kiểm tra định kỳ và đột xuất việc tuân thủ quy định tại các vùng được cấp mã số vùng trồng, xử lý nghiêm việc gian lận, cho thuê, mượn mã số, đồng thời, xây dựng hệ thống dữ liệu số hóa, minh bạch để dễ dàng truy xuất nguồn gốc.

Thứ hai, cần quy hoạch vùng trồng tập trung và bền vững, Nhà nước có chính sách định hướng, khuyến khích phát triển các vùng chuyên canh sầu riêng quy mô lớn, áp dụng đồng bộ quy trình sản xuất an toàn như VietGAP, GlobalGAP.

Thứ ba, nâng cao vai trò của hợp tác xã và liên kết chuỗi. Cụ thể, khuyến khích nông dân tham gia vào hợp tác xã để tạo ra vùng nguyên liệu đồng nhất về chất lượng. Mối liên kết bốn nhà gồm nhà nông - Nhà nước - nhà khoa học - nhà doanh nghiệp đảm bảo đầu ra ổn định, chia sẻ lợi ích và rủi ro, mà doanh nghiệp có thể là bên dẫn dắt, đặt hàng, hỗ trợ vật tư đầu vào cho nông dân.

Thứ tư, xây dựng các quy trình trồng trọt chuẩn, phòng ngừa hoặc tránh ô nhiễm, tái nhiễm cadimi cũng như các kim loại nặng khác trong đất hoặc các tồn dư trong sản phẩm.

Thứ năm, tăng cường kiểm tra và ngăn chặn đưa ra thị trường các chế phẩm phân bón hoặc thuốc bảo vệ thực vật có chứa cadimi, vàng O vì có thể thời gian sắp tới, Trung Quốc sẽ mở rộng kiểm soát cadimi và vàng O trên các mặt hàng khác.

Cuối cùng, cần tập huấn thường xuyên, nâng cao trình độ cho nông dân về kỹ thuật canh tác, việc sử dụng thuốc bảo vệ thực vật đúng nguyên tắc, các yêu cầu của từng thị trường nhập khẩu về dư lượng hóa chất trên sản phẩm...

Theo vị chuyên gia này, việc nâng cao năng lực chế biến là hướng đi tất yếu để tăng kim ngạch xuất khẩu, giảm áp lực xuất khẩu hoa quả tươi và mở rộng thị trường. Muốn vậy, cần khuyến khích đầu tư vào công nghệ bảo quản sau thu hoạch; đẩy mạnh chế biến sâu, đa dạng hóa sản phẩm; xây dựng các cụm công nghiệp chế biến nông sản gắn liền với vùng nguyên liệu lớn để tối ưu hóa chi phí logistics, đảm bảo chất lượng nguyên liệu đầu vào cho các nhà máy.

Khánh Nguyên