Huyền bí kho tàng Then cổ

Một buổi lễ Cấp sắc Tào của người Tày có sự tham gia thực hiện nghi lễ của các thầy Then, Tào, Pụt.

Then cổ trong đời sống hiện đại

Theo chân nghệ nhân dân gian Bế Đình Giai, một thầy Then có tiếng ở xã Chợ Đồn tham gia thực hiện một lễ Then cầu yên cho một gia đình, chúng tôi được mục sở thị những trường đoạn Then cổ trầm bổng vọng ngân, tiếng tính tẩu dồn dập như có cả đoàn quân thúc nhịp, ngôi nhà sàn 3 gian 2 trái như chìm vào một không gian trang trọng, linh thiêng.

Tiếng Then cứ vậy cất lên, khói hương hòa quyện ngón đàn của thầy Then khiến người nghe bị dẫn dụ trong thanh âm lúc trầm lúc bổng đầy lôi cuốn. Cao trào của buổi lễ chính là nghi thức nhập đồng, khi các đấng thần linh hoặc tổ tiên sẽ nhập vào thầy Then để nói những điều gia chủ muốn biết. Đây là một dạng shaman mà thầy Then được cho là người có khả năng thông linh với các đấng siêu nhiên.

Trong quan niệm của đồng bào dân tộc Tày từ xa xưa, hai thế giới âm - dương tuy khác nhau nhưng luôn có mối liên kết chặt chẽ. Trước khát vọng khám phá, làm chủ tự nhiên trong sự hiểu biết hữu hạn của mình, dân tộc Tày cũng như các dân tộc khác thường có xu hướng tìm một con đường đi tắt đến tạo hóa.

Trong cộng đồng của tộc người, các thầy cúng, thầy mo, thầy pháp, thầy Then có vai trò như cầu nối giữa con người và thần thánh. Họ là những tri thức trong cộng đồng, tự mình hoặc được cộng đồng ghi nhận, phủ thêm một lớp áo huyền bí như đại diện của trời đất, thánh thần để giúp con người chữa bệnh, tế lễ, thực hiện các nghi lễ tâm linh trọng đại của cộng đồng, là cầu nối phân xử mọi việc giữa hai thế giới âm - dương.

Chính bởi lẽ đó mà các hoạt động văn hóa tinh thần của đồng bào người Tày từ xưa đều có sự hiện diện của các thầy Then, từ lễ mừng nhà mới, cầu hoa, nối số, kỳ yên giải hạn cho đến lễ đầy tháng, cầu mùa…

Nghệ nhân Bế Đình Giai giải thích: Gia đình tôi có 6 đời thực hành Then nghi lễ, Then cổ. Từ bé tôi đã được đi theo ông nội và bố thực hiện các nghi lễ Then cổ ở nhiều làng, xã, cho nên thông thạo thực hành Then cổ từ năm 17 tuổi. Để trở thành thầy Then, người thực hành Then tín ngưỡng đòi hỏi phải có căn số và được truyền thừa từ dòng họ. Người có căn số mà không có dòng, muốn trở thành thầy Then buộc phải làm con nuôi cho một thầy Then nào đó.

Không chỉ tham gia thực hành hát Then cổ, nghệ nhân Bế Đình Giai còn là người nằm giữ pho tư liệu chữ Nôm Tày đồ sộ với 30 cuốn sách ghi chép các bài Then cùng các nghi lễ của dân tộc Tày. Hệ thống các bài then cổ Then cổ của người Tày phản ánh một sinh quan, vũ trụ quan phong phú, một cấu trúc xã hội nhiều tầng lớp.

Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Đình Kim, một thầy Then ở xã Phủ Thông, chia sẻ thêm: Then cổ thể hiện rất rõ quan niệm về 3 tầng trời. Trong ba tầng đó có nhiều "mường" khác nhau, "mường Đẳm" nghĩa là mường tổ tiên, "mường slao báo" (mường thanh niên), "mường sắc" (mường dành cho người chăm chỉ), "mường chạn" (mường dành cho người lười)… Các "mường" đều rất rạch ròi, không lẫn lộn.

Người Tày cổ muốn phân định rõ trong xã hội về cấp bậc của con người và đặt ranh giới cho họ thông qua các "mường", đây cũng là sự nhìn nhận thấu đáo các tính cách con người trong một cộng đồng dân cư, xã hội họ sinh sống.

Then cổ không chỉ có yếu tố của nền nghệ thuật tiền giai cấp mà còn phong phú về nội dung, đa dạng về hình thức diễn xướng. Yếu tố shaman giáo, thậm chí tô-tem giáo, cũng đồng hiện trong các nghi lễ Then.

Những người làm nghề thầy Then phải tuân theo những giới luật rất nghiêm, như: làm Then giúp người không phân biệt giàu nghèo, không tham tiền của, không dùng phép màu tâm linh làm điều mưu hại người, không kiêu ngạo, không mê sắc dục, phải khiêm tốn hiền lành, tận tâm với nghề và với cộng đồng…

Những yêu cầu khắt khe về mặt đạo đức đối với người thực hành Then cổ, Then tín ngưỡng cho thấy tính nhân văn cao quý, thể hiện ước muốn, khát vọng vươn lên chế ngự, làm chủ thiên nhiên của người Tày cổ.

Giữ gìn dòng Then cổ

Nghệ nhân dân gian Bế Đình Giai ở xã Chợ Đồn đang thực hành lễ Then cầu yên.

Cũng như nhiều loại hình nghệ thuật truyền thống, Then cổ của người Tày đang đứng trước những khó khăn và thách thức để tồn tại và phát triển.

Một số dòng Then đã không còn truyền nhân, các nghệ nhân hát Then mới có độ tuổi còn trẻ chưa kế thừa được những tinh hoa và tiếp thu đầy đủ tri thức, hiểu biết của các nghệ nhân đi trước... Giới trẻ ít quan tâm đến những loại hình nghệ thuật dân gian đòi hỏi mất nhiều thời gian tìm hiểu, học tập. Đây cũng là một điều đáng báo động cho sự mai một của Then cổ.

Nghệ nhân nhân dân Nguyễn Đăng Lưu, xã Na Rì, cho biết: Trong gần 40 năm thực hành Then cổ, cũng có nhiều học trò đến theo học, nhưng hiện nay số lượng người duy trì còn rất ít. Hiện nay công tác truyền dạy, xây dựng các câu lạc bộ ở địa phương chỉ chú trọng loại hình Then văn nghệ. Then cổ ít được thực hành, quảng bá.

Ông Hoàng Đức Dục, thầy Then ở xã Thượng Minh, chia sẻ: Hiện nay số lượng nghệ nhân biết thực hành Then cổ ở địa phương chỉ còn vài người. Là những người thực hành Then cổ, tôi mong muốn được truyền lại giá trị của Then cho những nghệ nhân trẻ có tâm huyết với dòng Then cổ của dân tộc.

Thực hành Then cổ là những nghi lễ quan trọng trong tín ngưỡng, một sinh hoạt văn hóa dân gian đặc sắc của người Tày. Giá trị nổi bật trong các buổi lễ thực hành Then cổ là sự hội tụ của những kết tinh văn hóa từ trang phục đến các hình thức sân khấu diễn xướng dân gian, nơi thể hiện những quan niệm của con người về vũ trụ, nơi thể hiện khát vọng chính đáng về một cuộc sống khỏe mạnh, đầy đủ và hạnh phúc.

So với trước đây, nhiều nghi lễ Then cổ đã có những thay đổi nhất định như phần lễ bớt đi, phần hội tăng lên. Trải qua những biến đổi của thời gian, các nghi lễ Then cổ của người Tày vẫn được các thầy Then nỗ lực gìn giữ và có sức hấp dẫn đối với những ai muốn tìm về cội nguồn để khám phá, trải nghiệm văn hóa truyền thống.

Vi Diễn