Khắc phục tình trạng lạm dụng Phiếu lý lịch tư pháp số 2

Phó Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Khắc Định điều hành phiên họp. Ảnh: Quochoi.vn

Rõ ràng hóa mục đích và giới hạn cấp phiếu số 2

Đại biểu Quốc hội Nguyễn Minh Tâm (Đoàn đại biểu Quốc hội tỉnh Quảng Trị) cho biết, qua thực tế, nhiều cơ quan, tổ chức vẫn yêu cầu công dân nộp Phiếu lý lịch tư pháp số 2 khi xin việc, du học, xuất khẩu lao động, kết hôn có yếu tố nước ngoài… dù luật hiện hành chỉ cho phép cá nhân yêu cầu phiếu số 2 để biết thông tin án tích của chính mình. Điều này không phù hợp với tinh thần nhân đạo của pháp luật hình sự và dễ xâm phạm quyền bí mật đời sống riêng tư.

Dự thảo Luật đã bổ sung quy định cấm cơ quan, tổ chức yêu cầu cá nhân cung cấp Phiếu lý lịch tư pháp số 2. Tuy nhiên, để giải quyết triệt để, đại biểu Nguyễn Minh Tâm đề nghị hai phương án:

Một là, cân nhắc bỏ hẳn quy định cấp phiếu số 2. Theo đại biểu, người đã được xóa án tích được coi như chưa bị kết án, vì vậy khi cần xác nhận tình trạng án tích, chỉ nên dừng ở việc xác định “có” hoặc “không”. Nếu có trường hợp đặc biệt cần làm rõ, cơ quan có thẩm quyền sẽ trực tiếp yêu cầu cơ quan quản lý dữ liệu cung cấp.

Đại biểu Quốc hội Nguyễn Minh Tâm (Đoàn đại biểu Quốc hội tỉnh Quảng Trị) cho biết, qua thực tế, nhiều cơ quan, tổ chức vẫn yêu cầu công dân nộp Phiếu lý lịch tư pháp số 2 khi xin việc, du học, xuất khẩu lao động, kết hôn có yếu tố nước ngoài... Ảnh: Quochoi.vn

Hai là, nếu tiếp tục duy trì phiếu số 2, luật cần quy định rõ hơn: đưa hành vi yêu cầu phiếu số 2 vào nhóm “bị nghiêm cấm”; sửa đổi các điều khoản liên quan để bảo đảm thống nhất với Luật Hôn nhân và Gia đình, trong đó cha mẹ là đại diện theo pháp luật cho con chưa thành niên mà không phải lập văn bản ủy quyền.

Cùng quan điểm, đại biểu Quốc hội Phan Thị Mỹ Dung (Đoàn đại biểu Quốc hội tỉnh Tây Ninh) nhận định tình trạng lạm dụng Phiếu lý lịch tư pháp số 2 gia tăng trong nhiều năm qua. Dù mục đích của phiếu số 2 là phục vụ cơ quan tiến hành tố tụng và cá nhân tự tra cứu thông tin án tích, nhưng thực tế các tổ chức - đặc biệt là doanh nghiệp nước ngoài - thường yêu cầu ứng viên tự đi xin phiếu để bổ sung hồ sơ. Đây là cách “lách” quy định cấm yêu cầu phiếu số 2, khiến người dân vừa tốn thời gian, vừa bị xâm phạm quyền riêng tư.

Theo đại biểu, cần thay đổi cách thức tiếp cận: không sử dụng Phiếu lý lịch tư pháp số 2 như thành phần hồ sơ hành chính, mà tìm cơ chế khác cho cá nhân biết tình trạng án tích của mình - ví dụ thông qua việc tự tra cứu trên dữ liệu định danh điện tử. Đồng thời phải xác định rõ ai có quyền tra cứu, trong trường hợp nào.

Đại biểu Quốc hội Phan Thị Mỹ Dung (Đoàn đại biểu Quốc hội tỉnh Tây Ninh) nhận định tình trạng lạm dụng Phiếu lý lịch tư pháp số 2 gia tăng trong nhiều năm qua. Ảnh: Quochoi.vn

Siết tiêu chí yêu cầu thông tin án tích trong cả lĩnh vực công và tư

Đại biểu Quốc hội Đồng Ngọc Ba (Đoàn đại biểu Quốc hội tỉnh Gia Lai) đánh giá dự thảo có nhiều điểm tiến bộ, đặc biệt là chủ trương chỉ cho phép yêu cầu Phiếu lý lịch tư pháp khi có quy định trong luật, nghị quyết của Quốc hội hoặc nghị định của Chính phủ. Tuy nhiên, để chặn đứng tình trạng lạm dụng, đại biểu đề nghị bổ sung hai nhóm quy định lớn:

Thứ nhất, luật cần quy định các tiêu chí rõ ràng cho việc yêu cầu thông tin lý lịch tư pháp. Chỉ trong những trường hợp liên quan trực tiếp đến trật tự an toàn xã hội, trẻ em, người yếu thế, tài sản, tài chính… mới có thể yêu cầu cá nhân chứng minh tình trạng án tích. Việc đưa tiêu chí vào luật sẽ giúp thống nhất áp dụng, tránh tình trạng mỗi cơ quan, tổ chức tự quy định.

Thứ hai, cần đặt ra căn cứ pháp lý đối với các giao dịch tư như tuyển dụng, ký hợp đồng. Không phải mọi vị trí việc làm đều cần yêu cầu người lao động chứng minh án tích. Nếu một bên yêu cầu cung cấp thông tin không thuộc phạm vi pháp luật cho phép, hành vi đó cần được coi là trái luật. Điều này vừa bảo vệ dữ liệu cá nhân, vừa phù hợp nguyên tắc tự do hợp đồng: các bên được quyền giao kết nhưng không được áp đặt yêu cầu trái pháp luật.

Đại biểu Quốc hội Đồng Ngọc Ba (Đoàn đại biểu Quốc hội tỉnh Gia Lai) đánh giá dự thảo có nhiều điểm tiến bộ. Ảnh: Quochoi.vn

"Không chỉ phiếu số 2 mà cả phiếu số 1 cũng cần xem xét kỹ lưỡng. Bởi ngay cả việc yêu cầu thông tin “có án tích hay không” trong những trường hợp không cần thiết cũng tạo ra phiền hà cho người dân" - Đại biểu Quốc hội Đồng Ngọc Ba nêu quan điểm.

Một số đại biểu nhấn mạnh đến tính nhân văn của chế định xóa án tích, vốn nhằm tạo điều kiện cho người từng vi phạm pháp luật tái hòa nhập cộng đồng. Khi phiếu số 2 liệt kê cả án tích đã xóa và chưa xóa, việc bị yêu cầu nộp phiếu này trong nhiều thủ tục không cần thiết sẽ vô tình tái “kết án xã hội” đối với những người đã được pháp luật công nhận là không còn án tích.

Vì vậy, yêu cầu quan trọng nhất của Dự án Luật lần này là bảo vệ dữ liệu nhạy cảm của cá nhân, chỉ sử dụng ở mức tối thiểu, đúng mục đích; đồng thời ngăn chặn việc biến Phiếu lý lịch tư pháp - đặc biệt là phiếu số 2 - thành rào cản đối với người dân trong quá trình học tập, lao động hay tái hòa nhập.

Làm rõ quy định để hạn chế lạm dụng Phiếu lý lịch tư pháp số 2

Tiếp thu, giải trình ý kiến của các đại biểu Quốc hội về Dự thảo Luật, Đại tướng Lương Tam Quang - Bộ trưởng Bộ Công an khẳng định sẽ nghiên cứu kỹ lưỡng và tiếp thu tối đa những ý kiến để chỉnh lý, hoàn thiện Dự án Luật, đảm bảo chất lượng, tính khả thi trước khi báo cáo Chính phủ, Ủy ban Thường vụ Quốc hội và trình Quốc hội xem xét, thông qua tại Kỳ họp thứ 10.

Đại tướng Lương Tam Quang - Bộ trưởng Bộ Công an tiếp thu, giải trình ý kiến của các đại biểu Quốc hội. Ảnh: Quochoi.vn

Về mục đích quản lý thông tin lý lịch tư pháp, cơ quan soạn thảo sẽ chỉnh lý dự thảo theo hướng nhấn mạnh mục tiêu giúp công dân biết thông tin lý lịch tư pháp của mình để giải quyết thủ tục hành chính, đồng thời hỗ trợ công tác quản lý cán bộ, công chức, viên chức và hạn chế việc yêu cầu Phiếu lý lịch tư pháp tràn lan trong quản lý nhân sự.

Về quyền yêu cầu cấp và cung cấp thông tin lý lịch tư pháp, Bộ trưởng tiếp thu đề xuất quy định rõ hơn, theo hướng các cơ quan, tổ chức không được yêu cầu công dân cung cấp Phiếu lý lịch tư pháp số 2 nhằm bảo đảm việc tái hòa nhập cộng đồng của người đã chấp hành xong hình phạt tù và bảo vệ bí mật đời tư. Đồng thời, dự thảo bổ sung quy định cho phép cơ quan nhà nước, tổ chức chính trị, Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam khai thác thông tin khi có yêu cầu thông qua kết nối, chia sẻ dữ liệu giữa cơ sở dữ liệu lý lịch tư pháp và cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư để phục vụ quản lý cán bộ.

Về Phiếu lý lịch tư pháp giấy và điện tử, cơ quan soạn thảo dự kiến cập nhật, hiển thị thông tin lý lịch tư pháp trên nền tảng VNeID như một trường thông tin tương tự họ tên, ngày sinh. Thông tin trên VNeID có giá trị như Phiếu lý lịch tư pháp, giúp cá nhân không phải yêu cầu cấp phiếu khi cần; đồng thời áp dụng công nghệ bảo mật và cơ chế xác thực để chống giả mạo, tạo thuận lợi cho các cơ quan, tổ chức trong việc tra cứu, xác thực.

Bộ trưởng cũng báo cáo hiện Bộ Công an đã hoàn thành cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư, chủ trì Đề án chuyển đổi số (Đề án 06) và phối hợp với các bộ, ngành, địa phương để hình thành cơ sở dữ liệu “đúng, đủ, sạch, sống, thống nhất dùng chung”. Khi VNeID có đầy đủ thông tin, cơ quan soạn thảo sẽ kiến nghị với Quốc hội về khả năng dừng Luật Lý lịch tư pháp trong tương lai.

Phát biểu kết luận, Phó Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Khắc Định nhấn mạnh, đây là Dự án Luật được Quốc hội xem xét, thông qua theo quy trình Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật năm 2025, cho nên cơ quan chủ trì soạn thảo thay mặt Chính phủ sẽ trình Quốc hội bấm nút thông qua. Do đó, đề nghị Bộ Công an giúp Chính phủ khẩn trương phối hợp với Ủy ban Pháp luật và Tư pháp của Quốc hội, các cơ quan có liên quan nghiên cứu, tiếp thu, hoàn chỉnh Dự án Luật, giải trình, tiếp thu thấu đáo ý kiến của đại biểu Quốc hội để đảm bảo chất lượng Dự án Luật tốt nhất, báo cáo Ủy ban Thường vụ Quốc hội cho ý kiến trước khi trình Quốc hội xem xét thông qua vào cuối kỳ họp này.

Hồng Thái