Khi nào con người chỉ yêu thích mà không mong muốn sở hữu?
Đối với những người sống theo phương thức hiện hữu, họ nghĩ người kia đáng yêu, thậm chí còn rất gợi cảm, nhưng không nhất thiết phải 'hái' người đó để thỏa mãn bản thân.
Cố thiền sư Suzuki đề cập đến trải nghiệm yêu thích và thưởng thức một điều gì đó mà không mong muốn sở hữu nó khi so sánh các bài thơ tiếng Nhật và tiếng Anh (xem chương Một).
Quả thật không hề dễ dàng để một người phương Tây hiện đại có thể trải nghiệm niềm vui mà không cần sở hữu bất kỳ thứ gì. Tuy nhiên, điều này cũng không hoàn toàn xa lạ với chúng ta. Ví dụ về bông hoa của Suzuki sẽ không còn phù hợp nếu thay vì nhìn vào bông hoa đó, người lữ khách đang dạo bước đó lại ngắm nhìn một ngọn núi, đồng cỏ, hay bất cứ thứ gì không thể bị chiếm đoạt.
Chắc chắn rằng nhiều người, thậm chí hầu hết mọi người, sẽ không thực sự nhìn thấy vẻ đẹp của ngọn núi, chỉ coi nó như một biểu tượng sáo rỗng; thay vì ngắm nhìn, họ sẽ muốn biết tên và độ cao của nó - hoặc có thể muốn trèo lên đó, như một hình thức sở hữu khác. Tuy nhiên, một số người có thể thực sự quan sát và cảm nhận vẻ đẹp của ngọn núi.
Tình yêu chỉ tự do khi con người hiện hữu trong mối quan hệ đó. Ảnh: IStock.
Điều tương tự cũng xảy ra khi ta đánh giá cao các tác phẩm âm nhạc: việc yêu thích một bản ghi âm thường dẫn đến việc mua và sở hữu tác phẩm đó, và có lẽ phần lớn những người yêu nghệ thuật đều thực sự có xu hướng muốn “tiêu thụ” nó. Nhưng một số ít người có lẽ vẫn còn coi âm nhạc và nghệ thuật là một niềm vui thuần túy mà không có bất kỳ hứng thú “sở hữu” nào.
Đôi khi, người ta có thể nhận ra phản ứng của người khác qua biểu cảm khuôn mặt của họ. Gần đây tôi đã xem một bộ phim truyền hình về các nghệ sĩ xiếc và người tung hứng tuyệt vời trong rạp xiếc Trung Quốc. Trong suốt quá trình biểu diễn, máy quay liên tục lia qua khán giả để ghi lại phản ứng của từng người trong đám đông. Hầu hết khuôn mặt của họ đều rạng rỡ, sống động, trở nên đẹp đẽ hơn trước màn trình diễn tinh tế và đầy sức sống. Chỉ có một số ít người tỏ vẻ lạnh lùng và không mấy xúc động.
Một ví dụ khác về việc yêu thích mà không muốn sở hữu có thể dễ dàng nhận thấy trong phản ứng của chúng ta đối với trẻ nhỏ. Tôi nghi ngờ rằng có rất nhiều hành vi tự lừa dối bản thân diễn ra, vì chúng ta thường cố gắng đóng vai một người yêu trẻ con. Mặc dù có thể có lý do để nghi ngờ, nhưng tôi tin rằng phản ứng chân thực và sống động đối với trẻ sơ sinh không hề hiếm.
Điều này có thể phần nào là do sự khác biệt về cảm xúc so với thanh thiếu niên và người lớn, hầu hết mọi người không sợ trẻ con và do đó có thể tự do thể hiện tình yêu đối với chúng, điều mà chúng ta không thể thực hiện được nếu như có sự sợ hãi cản trở.
Ví dụ điển hình nhất về việc yêu thích mà không mong muốn sở hữu có thể thấy trong các mối quan hệ giữa các cá nhân. Một người đàn ông và một người phụ nữ có thể yêu thích nhau ở nhiều khía cạnh; mỗi người có thể thích thái độ, sở thích, ý tưởng, tính khí, hoặc toàn bộ tính cách của người kia.
Tuy nhiên, chỉ những người có nhu cầu phải sở hữu những gì họ thích thì sự yêu thích này mới thường dẫn đến mong muốn chiếm hữu về mặt tình dục. Đối với những người sống theo phương thức hiện hữu, họ nghĩ người kia đáng yêu, thậm chí còn rất gợi cảm, nhưng không nhất thiết phải “hái” người đó để thỏa mãn bản thân nếu nói theo lời bài thơ của Tennyson.
Những người tập trung vào phương thức sở hữu muốn chiếm lấy người mà họ yêu thích hoặc ngưỡng mộ. Điều này có thể thấy rõ trong mối quan hệ giữa cha mẹ và con cái, giữa thầy cô và học sinh, giữa bạn bè. Không bên nào cảm thấy thỏa mãn nếu chỉ đơn thuần yêu thích đối phương; mỗi người đều muốn chiếm hữu đối phương cho riêng mình.
Vì vậy, mỗi người đều ghen với những ai cũng có ý muốn “sở hữu” người mà họ thích. Họ tìm kiếm đối phương như một thủy thủ bị đắm tàu tìm kiếm một tấm ván để sinh tồn. Những mối quan hệ mang tính “sở hữu” thường nặng nề, là gánh nặng chứa đầy những xung đột và ghen tuông.
Nói một cách tổng quát hơn, những yếu tố cơ bản trong mối quan hệ theo phương thức tồn tại dựa trên sở hữu là sự cạnh tranh, đối kháng và sợ hãi. Yếu tố đối kháng trong mối quan hệ sở hữu bắt nguồn từ bản chất của nó. Nếu sở hữu là cơ sở cho ý thức về bản sắc cá nhân của tôi bởi vì “tôi chính là những gì mà tôi sở hữu”, thì mong muốn sở hữu sẽ dẫn đến khát khao được sở hữu nhiều, nhiều hơn và nhiều nhất.
Nói cách khác, lòng tham là kết quả tự nhiên của định hướng sở hữu. Đó có thể là lòng tham của những kẻ keo kiệt, của người ham lợi nhuận, của những gã đàn ông có tính trăng hoa hoặc của những người phụ nữ mải mê theo đuổi đàn ông. Bất kể lòng tham được thể hiện ra sao, kẻ tham lam không bao giờ thấy đủ, không bao giờ “hài lòng”.
Trái ngược với các nhu cầu sinh lý như cơn đói, vốn có các điểm thỏa mãn nhất định do đặc trưng sinh lý của cơ thể, lòng tham về mặt tinh thần - và thực chất là mọi lòng tham đều bắt nguồn từ tinh thần, ngay cả khi nó được thỏa mãn thông qua cơ thể - không có điểm thỏa mãn. Lý do là bởi cho dù lòng tham đó được đáp ứng, nó cũng không thể lấp đầy được sự trống rỗng, chán chường, cô đơn hay nỗi thất vọng bên trong.
Thêm vào đó, do những gì một người sở hữu có thể bị tước đoạt dưới nhiều hình thức khác nhau, nên người đó phải sở hữu nhiều hơn để củng cố sự tồn tại của mình trước nguy cơ bị mất mát. Khi ai cũng muốn sở hữu nhiều hơn thì ai cũng phải lo sợ ý đồ xâm chiếm của người khác nhằm đoạt lấy những gì mình có. Để ngăn chặn nguy cơ bị tấn công, người ta phải trở nên mạnh mẽ hơn và thậm chí tự mình thực hiện hành động đe dọa trước.
Bên cạnh đó, do hoạt động sản xuất, dù có lớn đến đâu, cũng không bao giờ có thể đáp ứng hết những ham muốn vô hạn, nên tất yếu sẽ xảy ra cạnh tranh và đối kháng giữa các cá nhân trong cuộc đua chiếm đoạt nhiều nhất. Ngay cả khi đạt được trạng thái dư thừa tuyệt đối, xung đột sẽ vẫn tiếp diễn; những người kém may mắn về sức khỏe thể chất, sức hấp dẫn, khả năng hay tài năng sẽ ghen tị một cách cay đắng với những người sở hữu “nhiều hơn”.
