Khi tay nhanh hơn não

Ảnh: AI

Rối loạn kiểm soát xung động là một nhóm rối loạn tâm thần, trong đó người mắc gặp khó khăn trong việc kiềm chế những thôi thúc bên trong - dù biết hành vi ấy là sai, không phù hợp, thậm chí gây hại, nhưng vẫn không cưỡng lại được. Những hành vi kiểu tay nhanh hơn não này thường diễn ra đột ngột, thiếu suy nghĩ trước sau, và dễ để lại hậu quả tiêu cực cho bản thân cũng như người xung quanh. Ở trẻ em và thanh thiếu niên, rối loạn này có thể gây cản trở việc học, làm tổn thương các mối quan hệ và ảnh hưởng đến sự phát triển tâm lý - xã hội. Một số nghiên cứu cho thấy tỷ lệ trẻ em mắc rối loạn kiểm soát xung động trong cộng đồng dao động từ 2-5%(1), (2).

Theo tiêu chuẩn của DSM-5 (Cẩm nang chẩn đoán và thống kê các rối loạn tâm thần - Phiên bản thứ 5), rối loạn này bao gồm các hành vi bộc phát lặp đi lặp lại, mà người bệnh không thể kiềm chế, ví dụ như gây tổn thương cho người khác hoặc phá hoại tài sản. Những hành vi này không thể giải thích bởi các rối loạn khác như trầm cảm, lo âu hay do ảnh hưởng của chất kích thích. Một số dạng cụ thể bao gồm: rối loạn bộc phát gián đoạn (Intermittent Explosive Disorder), rối loạn ăn cắp không kiểm soát (Kleptomania), rối loạn phóng hỏa không kiểm soát (Pyromania)…

Trong khi đó, ICD-11 (Phân loại quốc tế về bệnh tật - Phiên bản 11) cũng phân loại nhóm rối loạn này với tiêu chí tương tự, nhấn mạnh đến yếu tố thôi thúc không kiểm soát và hành vi lặp lại có hại.

Ba ví dụ sau đây có thể giúp hình dung rõ hơn về sự đa dạng trong biểu hiện của rối loạn kiểm soát xung động:

Minh(*), 11 tuổi, từng có hành vi chạm vào vùng nhạy cảm của bạn gái cùng lớp. Mặc dù đã được nhắc nhở và Minh cũng biết đó là sai, nhưng em vẫn không kiềm chế được. Minh bị ba mẹ la và đánh đòn vì hành vi này, bị trường đuổi học. Sau đó mẹ đưa Minh đi điều trị ở vài nơi trước khi gặp tôi. Sau khi được điều trị thuốc và can thiệp tâm lý, hành vi này dần giảm bớt, nhưng lại xuất hiện các thôi thúc khác như “thả tim” với bạn gái cùng lớp. Những hành vi ấy khiến Minh nhiều lúc cũng thấy mệt mỏi vì chính mình. Hiện tại, dù vẫn đang ổn ở một mức độ cho phép, tôi và ba mẹ Minh đều hiểu rằng em vẫn còn phải được hỗ trợ đều đặn và thường xuyên.

Lan(*), 15 tuổi, lấy trộm tiền của bạn học nhiều lần dù không sử dụng cho nhu cầu cá nhân. Em mô tả cảm giác bị thôi thúc rất mạnh, và chỉ khi hành vi xảy ra rồi thì mới thấy bớt căng thẳng. Sau đó là cảm giác tội lỗi và lo sợ, khiến Lan dần tách mình khỏi các mối quan hệ xung quanh.

An(*), 16 tuổi, thường có những cơn giận bộc phát dữ dội chỉ vì những chuyện nhỏ như bị trêu hay mất đồ dùng học tập. Khi tức giận, em đập bàn ghế, la hét hoặc trầm trọng hơn có thể tấn công bạn bè. Sau cơn giận, An thường im lặng, né tránh người thân và cảm thấy rất buồn vì không hiểu sao mình lại như vậy. Ngoài ra, An cũng có tình trạng rối loạn lo âu và tăng động giảm chú ý. Với sự hợp tác tuyệt vời của phụ huynh, tôi đồng hành cùng An cho đến khi em vào đại học. Hiện giờ An đang học đại học năm thứ ba.

Những ví dụ trên cho thấy các hành vi bốc đồng, tưởng như “hư” hoặc “nóng nảy”, có thể là dấu hiệu của một khó khăn tâm thần thật sự. Chúng không đơn thuần là kết quả của việc thiếu dạy dỗ hay cố tình chống đối, mà là một vấn đề nội tại trong khả năng kiểm soát hành vi. Nếu không được hiểu đúng và can thiệp phù hợp, những trẻ như Minh, Lan hay An rất dễ bị gán nhãn là “ngỗ nghịch”, từ đó bị xa lánh, kỷ luật, và ngày càng mất cơ hội thay đổi.

Việc điều trị rối loạn kiểm soát xung động cần một sự tiếp cận toàn diện và bền bỉ. Trong nhiều trường hợp, trẻ sẽ được điều trị tâm lý nhằm giúp các em nhận diện sự thôi thúc, học cách trì hoãn hành vi và tìm các cách thay thế phù hợp hơn. Cùng với đó, sự tham gia của cha mẹ và nhà trường là rất cần thiết, như thông qua huấn luyện kỹ năng phản hồi, thiết lập ranh giới rõ ràng nhưng không trừng phạt, và tạo điều kiện để trẻ luyện tập tự kiểm soát trong môi trường an toàn. Một số trẻ có thể cần dùng thuốc trong thời gian ngắn để giảm bớt các triệu chứng nghiêm trọng như giận dữ một cách dữ dội, xung động mạnh hoặc có kèm theo lo âu, trầm cảm. Tuy nhiên, thuốc không phải là giải pháp duy nhất. Quan trọng hơn cả là sự kiên trì đồng hành của người lớn với một thái độ thấu hiểu và hỗ trợ đúng cách.

Phụ huynh và giáo viên có thể làm gì?

Nếu trẻ thường xuyên có hành vi bốc đồng, dễ mất kiểm soát, đặc biệt là có hành vi lặp đi lặp lại gây rối hoặc gây hại, đừng vội quy kết trẻ là “hư” hay “ngang bướng”. Thay vào đó, hãy quan sát kỹ hơn về tần suất, hoàn cảnh và mức độ hành vi.

Hãy nhẹ nhàng trò chuyện để hiểu cảm xúc và suy nghĩ của trẻ trước - trong và sau hành vi. Trẻ có thể không nói rõ lý do, nhưng qua ánh mắt, giọng nói và phản ứng, người lớn sẽ nhận ra được nhiều điều.

Khi thấy lo ngại, nên đưa trẻ đến chuyên gia tâm lý để được đánh giá kỹ lưỡng. Đừng chờ đến khi hành vi trở nên nghiêm trọng mới tìm kiếm hỗ trợ.

Trong sinh hoạt thường ngày, hãy xây dựng môi trường nhất quán, có giới hạn rõ ràng nhưng linh hoạt. Tránh những hình phạt nghiêm khắc hoặc lặp lại lời trách móc, vì điều đó có thể làm tăng cảm giác bất lực ở trẻ.

Luôn ghi nhận những nỗ lực dù nhỏ nhất của trẻ trong việc kiểm soát cảm xúc hay cư xử đúng. Sự công nhận tích cực giúp trẻ tin rằng mình có thể thay đổi.

Ở góc độ pháp luật, những hành vi bốc đồng, gây hấn hoặc phá hoại của trẻ trong nhóm rối loạn kiểm soát xung động có thể bị xem là vi phạm chuẩn mực, thậm chí phải chịu hậu quả nghiêm trọng. Nhưng ở góc độ y khoa, đó không chỉ là hành vi sai, mà là lời kêu cứu của một đứa trẻ chưa biết cách điều tiết cảm xúc và hành vi của mình. Nếu người lớn đủ hiểu biết, kiên nhẫn và đồng hành đúng cách, trẻ hoàn toàn có cơ hội học được cách kiểm soát bản thân - một năng lực nền tảng để sống hài hòa với chính mình và với người khác.

(*) Tên các nhân vật đã được thay đổi.

(1) Kessler, R. C., Coccaro, E. F., Fava, M., Jaeger, S., Jin, R., & Walters, E. E. (2006). The prevalence and correlates of intermittent explosive disorder in the National Comorbidity Survey Replication. Archives of General Psychiatry, 63(6), 669-678. https://doi.org/10.1001/archpsyc.63.6.669

(2) Olvera, R. L., & Lopez, S. R. (2010). Assessment and diagnosis of impulsivity and conduct disorders in children and adolescents. Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology, 39(5), 636-650. https://doi.org/10.1080/15374416.2010.517169

TS. BS. Phạm Minh Triết