Khi trí tuệ nhân tạo thách thức cảm xúc con người

Cảm xúc con người đang bị AI chi phối

Chúng ta mải mê ca ngợi những thuật toán có khả năng chẩn đoán bệnh tật nhanh hơn bác sĩ hay viết mã lệnh mượt mà hơn kỹ sư, nhưng lại vô tình lãng quên một biến số quan trọng không kém trong phương trình này: con người.

Đằng sau những hào quang của cuộc cách mạng số là một bức tranh tâm lý phức tạp, nơi sự phấn khích đan xen với nỗi bất an, và niềm hy vọng song hành cùng cảm giác bị đe dọa.

Khi AI len lỏi vào từng ngóc ngách của đời sống công sở, từ việc gợi ý một email cho đến quyết định ai sẽ được thăng chức, nó không chỉ thay đổi cách chúng ta làm việc mà còn đang âm thầm định hình lại cách chúng ta cảm nhận về giá trị bản thân.

Đã đến lúc chúng ta cần nhìn nhận nghiêm túc về những "gánh nặng" cảm xúc mà người lao động đang phải gồng gánh khi đối diện với những đồng nghiệp máy móc vô tri nhưng lại quá đỗi thông minh này.

Khủng hoảng bản sắc và ranh giới mờ nhạt giữa "công cụ" với "đồng nghiệp"

Cách đây không lâu, AI vẫn là một khái niệm xa vời, mang màu sắc của những bộ phim khoa học viễn tưởng. Nhưng giờ đây, sự hiện diện của nó đã trở nên bình thường đến mức hiển nhiên. Tuy nhiên, sự "bình thường mới" này đang tạo ra những cơn sóng ngầm dữ dội trong tâm trí người lao động, đặc biệt là liên quan đến bản sắc nghề nghiệp.

Một nghiên cứu tổng hợp của Bankins và các cộng sự đăng trên Tạp chí về Hành vi Tổ chức năm 2024 đã chỉ ra rằng, việc tích hợp AI không chỉ là một sự chuyển đổi kỹ thuật, mà là một cú sốc cảm xúc thực sự. Vấn đề cốt lõi nằm ở câu hỏi mang tính hiện sinh mà nhiều chuyên gia đang tự đặt ra cho mình: Nếu một cỗ máy có thể làm những gì tôi làm, thậm chí nhanh hơn và chính xác hơn, thì giá trị độc bản của tôi nằm ở đâu?

Hãy thử hình dung tâm trạng của một nhà báo kỳ cựu, người đã dành cả đời để mài giũa kỹ năng ngôn ngữ, nay bỗng thấy một công cụ AI có thể sản xuất ra hàng chục tiêu đề hấp dẫn chỉ trong tích tắc. Hay một chuyên viên tuyển dụng, người luôn tự hào về trực giác nhìn người của mình, giờ đây phải đối diện với việc bị thuật toán nghi ngờ hoặc thậm chí phủ quyết các quyết định tuyển dụng. Những tình huống này không chỉ đe dọa sinh kế, mà còn tấn công trực tiếp vào lòng tự trọng và niềm kiêu hãnh nghề nghiệp.

Tiến sĩ Tony Nguyễn từ Đại học RMIT Việt Nam đã mô tả trạng thái này một cách đầy hình ảnh khi cho rằng người lao động có thể cảm thấy mình bị biến thành những "điểm dữ liệu vô tri", hoặc đau đớn hơn là cảm thấy bản thân chỉ là một "con người bình thường" đầy khiếm khuyết khi đứng cạnh những cỗ máy hoàn hảo không biết mệt mỏi.

Cảm xúc này càng trở nên phức tạp hơn khi ranh giới giữa AI là một "công cụ" hỗ trợ và AI là một "đồng nghiệp" cạnh tranh trở nên mờ nhạt. Khi AI bắt đầu đưa ra các quyết định, học hỏi từ dữ liệu và thậm chí thể hiện sự vượt trội trong các tác vụ logic, nó không còn là một phần mềm thụ động nữa. Nó trở thành một thực thể có quyền năng, gây ra cảm giác bất an sâu sắc.

Đối với một số người, AI là chất xúc tác giải phóng họ khỏi những công việc nhàm chán để tập trung vào sáng tạo. Nhưng với nhiều người khác, đặc biệt là khi công nghệ được áp đặt từ trên xuống mà không có sự chuẩn bị tâm lý, AI hiện lên như một kẻ xâm lăng, gieo rắc nỗi sợ hãi về sự thay thế và cảm giác bị bỏ lại phía sau trong một cuộc đua không cân sức.

Tiến sĩ Tony Nguyễn (trái) và Tiến sĩ Hoàng Trường Giang

Niềm tin lung lay và hội chứng "kiệt sức" trước cơn bão thay đổi

Bên cạnh cuộc khủng hoảng về bản sắc, vấn đề lòng tin đang nổi lên như một điểm nóng trong mối quan hệ giữa người và máy. Tiến sĩ Hoàng Trường Giang, giảng viên cấp cao tại Đại học RMIT, đã nhấn mạnh rằng nhân viên thường xuyên rơi vào trạng thái nghi ngại: Liệu họ có thể tin tưởng vào các quyết định do AI đưa ra hay không? Và quan trọng hơn, liệu họ có an toàn khi đặt câu hỏi hoặc bác bỏ những quyết định đó?

Mối lo ngại này trở nên đặc biệt gay gắt khi các hệ thống AI được sử dụng để giám sát và đánh giá hiệu suất công việc. Cảm giác bị theo dõi bởi một "con mắt kỹ thuật số" vô hình, lạnh lùng và không biết khoan nhượng có thể tạo ra một môi trường làm việc đầy áp lực và nghi kỵ. Niềm tin cảm xúc lúc này không chỉ phụ thuộc vào độ chính xác của thuật toán, mà còn phụ thuộc vào tính minh bạch của quy trình: Ai đang kiểm soát AI? Dữ liệu của tôi được sử dụng như thế nào?

Hệ quả của sự căng thẳng kéo dài này là một hiện tượng tâm lý mới mà các nhà nghiên cứu gọi là "sự mệt mỏi vì thay đổi do AI gây ra". Môi trường làm việc hiện đại vốn đã đầy rẫy biến động với việc cập nhật phần mềm liên tục và tái cấu trúc tổ chức. Sự xuất hiện dồn dập của các công cụ AI mới càng làm cho danh sách những điều "phải học", "phải thích nghi" dài thêm vô tận.

Người lao động rơi vào trạng thái kiệt sức không phải vì khối lượng công việc tay chân, mà vì gánh nặng nhận thức khi phải liên tục tái định hình kỹ năng và quy trình làm việc. Câu hỏi "Đến khi nào điều này mới kết thúc?" hay "Bao giờ tôi mới lại làm chủ công việc của mình?" trở thành nỗi ám ảnh thường trực.

Sự mệt mỏi về mặt cảm xúc này thường không biểu hiện qua sự chống đối ồn ào, mà qua những dấu hiệu tinh vi hơn như sự thờ ơ, thái độ hoài nghi hay tình trạng "sập nguồn" về mặt tinh thần. Khi con người không còn đủ năng lượng để dung nạp thêm bất kỳ sự thay đổi nào nữa, họ sẽ chọn cách rút lui vào vỏ ốc an toàn, từ chối hợp tác hoặc chỉ làm việc một cách đối phó. Đây là một nghịch lý trớ trêu: Doanh nghiệp đầu tư vào AI để tăng năng suất, nhưng chính áp lực từ AI lại có thể làm giảm động lực và sự gắn kết của nhân viên, dẫn đến sự sụt giảm hiệu quả chung của tổ chức.

Lãnh đạo bằng trí tuệ cảm xúc: Chìa khóa giải mã bài toán nhân sự thời đại số

Để giải quyết bài toán hóc búa này, chúng ta không thể chỉ dựa vào các giải pháp kỹ thuật. Đã đến lúc các yếu tố về năng lực lãnh đạo và tâm lý học tổ chức cần được đặt lên hàng đầu. Những câu hỏi về động lực làm việc, về sự tương tác trong đội nhóm khi có sự chênh lệch về kỹ năng sử dụng AI, hay cách hỗ trợ những nhân sự đang mất tự tin cần phải có lời giải đáp thỏa đáng.

Các chuyên gia từ RMIT đề xuất rằng, thay vì né tránh, các tổ chức cần dũng cảm thừa nhận thực tế về mặt cảm xúc của việc tích hợp AI. Điều này đồng nghĩa với việc bên cạnh các khóa đào tạo kỹ thuật khô khan, doanh nghiệp cần tạo ra những "khoảng thở" - những không gian an toàn để nhân viên có thể suy ngẫm, đối thoại cởi mở và thậm chí là trút bỏ những lo âu của mình về công nghệ mới.

Quan trọng hơn, người lao động cần được chuyển từ vị thế của kẻ bị động tuân thủ sang người chủ động tham gia. Khi nhân viên có tiếng nói trong việc định hình cách thức sử dụng AI tại nơi làm việc, khi họ thấy vai trò của mình phát triển song hành và cộng sinh với công nghệ thay vì bị triệt tiêu, niềm tin sẽ được khôi phục.

Lúc này, AI sẽ được nhìn nhận đúng bản chất là một công cụ hỗ trợ đắc lực, cần đến sự phán đoán, đạo đức và tính sáng tạo độc nhất vô nhị của con người để hoạt động hiệu quả.

Trong bối cảnh đó, vai trò của người lãnh đạo cũng cần được định nghĩa lại. Lãnh đạo trong kỷ nguyên AI không chỉ cần tầm nhìn chiến lược về công nghệ, mà còn cần một trí tuệ cảm xúc (EQ) sắc bén để nhận diện những dấu hiệu sớm của sự xa lánh hay căng thẳng trong đội ngũ.

Họ phải là người kể chuyện, định vị AI như một đối tác chứ không phải kẻ thay thế, đồng thời là người truyền lửa để duy trì sự kết nối giữa người với người trong một môi trường ngày càng số hóa.

Như tiến sĩ Tony Nguyễn đã đúc kết, chúng ta không cần phải sợ AI, nhưng chúng ta buộc phải học cách kiểm soát phản ứng cảm xúc của chính mình đối với nó. Hiểu và làm chủ được thế giới nội tâm trước sự biến đổi của công nghệ không chỉ là liều thuốc an thần cho mỗi cá nhân, mà còn là mảnh ghép còn thiếu để các tổ chức thực sự khai phá được sức mạnh của AI trong thế giới thực tại.

Bùi Tú